Femke Halsema. Beeld: Richard Broekhuijzen
Opinie

Femke Halsema’s tirannie van de middelmaat

Femke Halsema, de nieuwe burgemeester van Amsterdam, schreef een boek over hoe wij moeten omgaan met vluchtelingen. Olave Nduwanje houdt Halsema’s ideeën tegen het licht: “Wat gunt zij kinderen zoals ik?”

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
Ik ben op mijn negende met mijn familie naar Nederland gevlucht, vanuit een verwoestende burgeroorlog in Burundi. Toen ik Femke Halsema’s pamflet (oktober, 2018) Nergensland: nieuw licht op migratie in handen kreeg, had ik het in één adem uit.
Halsema probeert hierin “utopisch” na te denken “over hoe we het beste kunnen omgaan met vluchtelingen.” Halsema’s betoog lees ik dan ook vanuit een heel persoonlijk perspectief: wat gunt zij kinderen zoals ik? Wat gunt ze ouders zoals de mijne? Wat gunt ze de neven en nichten die ik soms denk te herkennen in de beelden van zwarte migranten aan de poorten van Fort Europa? Het antwoord is, heel kort door de bocht: meer van hetzelfde.
Halsema begint haar pamflet met een onsmakelijk safaribezoek aan de bossen van Melilla, een scène waarin zij met een cameraploeg en gidsen door de Spaanse enclave op het Marokkaanse vasteland trekt. Ze is op zoek naar, vermoedelijk tienduizenden, Sub-Saharaanse Afrikaanse migranten, die zich verschuilen in de bossen rond Melilla. Ze gebruikt doorzichtige plastic tassen met eten, om zwarte migranten uit de bossen te lokken. Ze is bang voor hen, zij zijn bang voor haar, maar ze komen toch tevoorschijn. Zij vertellen over hun trauma, over geweld en dood. Halsema schrijft dat “hun verhalen bulken van de wanhoop. Er is geen weg vooruit en geen weg terug.”

Onze welvaart

Ze beschrijft een nachtmerrie van “razzia’s in de bossen, de mishandelingen, het dumpen in de Algerijnse woestijn”, waar ze weinig door beroerd lijkt te zijn. Want als haar gevraagd wordt wat te doen aan de lijdensweg van deze mensen, concludeert de Halsema van 2006, en de huidige Halsema met haar, dat het hek er moet blijven staan. “Anders kan er een run ontstaan van jonge mensen uit een groot aantal landen ten zuiden van de Sahara op zoek naar toekomstperspectief. Dat kunnen wij hun in die getale in Europa niet bieden zonder dat we onze welvaart, onze burgerlijke vrijheden en onze vreedzame verhoudingen – alles wat onze samenleving juist zo aantrekkelijk maakt – op de tocht zetten.”

Als ze niet énige betrokkenheid had getoond hadden we misschien doorgehad hoe koud en onmenselijk haar voorstel is

De 94 A5’jes van het pamflet zeggen inhoudelijk niets anders dan bovenstaand citaat. Volgens Halsema zijn Europa’s welvaart, burgerlijke vrijheden en vreedzame verhoudingen in gevaar door de komst van voornamelijk jonge zwarte en bruine mensen. In elke hoofdstuk beschrijft ze de verschrikkingen die migranten moeten ontberen op een plichtmatige toon. Ze moet wel: als ze niet énige betrokkenheid had getoond hadden we misschien doorgehad hoe koud en onmenselijk haar voorstel is.

Prioriteiten

Wat me het meeste treft is de superioriteitswaanzin die in Halsema’s wereldbeeld onthuld wordt: Europa, het Westen, is als vanzelfsprekend een utopie die beschermd moet worden. De vraag is eigenlijk alleen welke middelen dat doel heiligen. Dat deze middelen repressief, mensenrechten-schendend en mensonterend zullen zijn staat buiten kijf. Sterker nog: “de grensbewaking van een land (is) strikter en gewelddadiger als de inwoners meer lokale en mensenrechtelijke privileges bezitten”, aldus Halsema. Geweld en uitsluiting als bewijs van ontwikkeling en vooruitgang, verheven tot natuurwet. Halsema lijkt niet in staat om kritisch na te denken over deze constatering.

Haar kritisch onvermogen wordt verder aangevuld door een deplorabele rangorde van “prioriteiten”. Met volledige ongeloof lees ik dat “de schade die wordt toegebracht aan de open cultuur: de Europese esprit van vrijheid, tolerantie en nieuwsgierigheid” ernstiger is dan de uitholling van mensenrechtenverdragen en nationale rechtsregels. Niet de onderdrukking, uitbuiting, uitsluiting, dood en ontwaarding die wij toebrengen aan kwetsbare mensen; nee, het is de schade aan de ‘Europese esprit’ die we het meest moeten berouwen.

Bezet Europa

Voor Halsema is Europa onbetwist een “open samenleving”. Dat deze typering van Europa nogal vreemd staat in een betoog over ontheemding, ballingschap, Fort Europa en Frontex (Europa’s gemilitariseerde en high-tech grensbewaking), ontgaat haar volkomen. Ze schrijft, in volle ernst, dat “grove politieke onderdrukking, fragiele staten, etnische genociden, islamitisch terrorisme en milieurampen de oorzaken zijn van het vluchtelingenprobleem.” Europese en Noord-Amerikaanse monetaire, financiële, economische, culturele, militaire en politieke neo-imperialistische overmacht in de wereld doet er blijkbaar niet toe. O, hart der duisternis!

Halsema wast Europa’s handen in een ijzige en onbeklimbare onschuld

Zij vraagt van ons dat we vergeten dat Europees en Noord-Amerikaans politiek beleid in het Midden-Oosten gekenmerkt wordt door regimeveranderingen, het trainen en bewapenen van fascistische groeperingen, het onderdrukken van democratische processen en het faciliteren van oliemaatschappijen en hun aandeelhouders. Zij vraagt ons om de Nederlandse militaire aanwezigheid in Mali, Shells desastreuze invloed in Nigeria en omstreken en de Franse controle over West-Afrikaanse munteenheden, buiten de discussie te houden. Ze rekent erop dat we geen besef hebben van de ecologische voetafdruk van het Westen, de vernieling van de aarde en de leegroof van de zeeën, en de uitroeiing van de armste en meeste kwetsbare gemeenschappen. Halsema wast Europa’s handen in een ijzige en onbeklimbare onschuld.

Halsema schermt ondertussen met het politieke gedachtegoed van Karl Popper, maar dit brengt haar niet tot kritische inzichten. Poppers politieke en epistemologische filosofie spoort aan tot een kritische houding tegenover het utopische beeld van het Westen. Hij situeert de vijanden van open samenlevingen niet buiten maar binnen de (westerse) samenleving en identificeert de totalitaire kiemen binnen Europa’s filosofische traditie. Zijn analyse van Plato, Hegel en Marx onthult hén als de vijanden van de open samenleving, terwijl Halsema dat gevaar juist externaliseert: de barbaren staan aan de poorten, en Halsema leeft in een bezet Europa.

Haar onvermogen om het Europese project kritisch te bezien komt naar voren in uitspraken als: “Dan is het ook begrijpelijk […] dat gematigde, regerende politici zich laten verleiden tot een wedren in repressieve maatregelen om populisten de wind uit de zeilen te nemen”, en: “Ik probeer een antwoord te vinden op de vraag of we hun een veilige toekomst kunnen bieden zonder onze welvaart onverantwoord op de tocht te zetten en de tegenstellingen in onze samenleving te laten oplopen.”

Dystopie

Ik wil haar vragen: hoe is Europa aan die welvaart gekomen? Hoe worden de tegenstellingen opgevoerd, door wie, en waarom? Hoe weet u zo zeker dat nieuwkomers dreigen “onze open samenleving te beschadigen?” Ziet u echt niet in dat uw utopische schets van het hedendaagse Europa en haar esprit eerder duidt op een volwassen dystopie?

Het verbaast me ook niet dat Halsema voorstander blijkt te zijn van redelijkheid, geleidelijkheid en kosten-en-batenanalyses – het favoriete kader van de geprivilegieerde technocraat. Juist degenen die het meest te verliezen hebben bij de ontmanteling van repressieve, uitbuitende en onderdrukkende systemen zullen geleidelijke verandering, in de bewoordingen van Popper de ‘stapsgewijze sociale technologie’ (piecemeal social engineering) vooropstellen. Denk aan wijlen Eberhard van der Laans voorstel tot het langzaam uitfaseren van de racistische Zwarte Piet over tien jaar. Zo ook Halsema: laten we vooral “het historisch proces van begrenzing van landen, gebieden en gemeenschappen [niet ongedaan maken]. Dat is ook niet wenselijk”.

Vloek

De filosofische, politieke en morele heroverweging van de wenselijkheid van grenzen, de natiestaat en haar instituties, is echter volop gaande. Hannah Arendt constateerde in 1951 al dat de stateloze vluchteling een dodelijke ‘vloek’ was voor de natiestaat: “Hoe duidelijker het bewijs van hun onvermogen om staatlozen als rechtspersonen te behandelen en hoe groter de uitbreiding van arbitraire regels door politieregels, hoe moeilijker het is voor staten om de verleiding te weerstaan om alle burgers van een wettelijke status te beroven en hen te regeren met een almachtige politie.”1

De filosoof Giorgio Agamben spoort, geïnspireerd door Arendt, juist aan tot een herpositionering van de (eventueel stateloze) migrant tot de kern van het Europese institutionele bestel, in plaats van de staatsburger: “We zouden kunnen kijken naar Europa […] als een a-territoriale of extraterritoriale ruimte waarin alle inwoners van de Europese staten (burgers en niet-burgers) in een positie vluchten of vertrekken zouden kunnen zijn, en de status van Europese burgers zou betekenen: in-staat-van-vertrek (uiteraard ook immobiel).”2 Dit soort kritieken leidden tot het in 2015 opgestelde International Human Mobility Charter of Palermo, dat onomwonden gebiedt dat “mobiliteit moet worden erkend als een onvervreemdbaar mensenrecht”. 3

Business as usual

De moderne natiestaat, en haar historische geweld gericht op zwarte en bruine lichamen, is dus niet onbetwist.4 Maar Halsema neemt hier geen kennis van. Het gebrek aan ambitie, visie en moraliteit van haar ‘vergezicht’ is te wijten aan haar gebrek aan passie voor gerechtigheid, inclusiviteit, hoop en solidariteit. Daarom stelt ze voor om vluchtelingenenclaves te bouwen, ver weg van het fragiele Europa.

Dit ‘Zatopia’ komt neer op een vrijbrief voor business as usual. De militarisering van Europa’s grenzen mag gerust voortduren. Het beeld van vluchtelingen als een gevaar voor Europese utopie blijkt onverwoestbaar. Europa en haar multinationals, banken, politici, media en consumenten moeten gevrijwaard blijven van enige verantwoordelijkheid voor de oorlogen, hongersnoden, klimaatverandering, fragiele en corrupte overheden en repressie van mensenrechten. In plaats daarvan moet de internationale gemeenschap (lees: het Westen) diezelfde fragiele staten gaan onteigenen van grondgebied: kolonialisme als waarborging van de Europese esprit en haar dystopische impact op de wereld.

Halsema zegt uiteindelijk op zoek te zijn naar een gulden middenweg, hoe bebloed en exclusief deze ook moge zijn. Het behoud van Europese welvaart, de illusoire esprit van vrijheid en interne vreedzaamheid is echter haar oogmerk. Ze lijkt te pleiten voor een ‘plicht om mensen in nood te helpen’, maar daartegenover staat een hoger imperatief: “Wij kunnen niet worden verplicht om vluchtelingen in ons huis en onze gemeenschap op te nemen en wij mogen onszelf altijd beschermen tegen gevaar.”

Halsema zal nooit schrijven dat wij in Europa mogelijk een verantwoordelijkheid hebben jegens de aarde die wij shoppend verstikken, jegens mensen wier regeringen wij corrumperen en wier steden we bombarderen, jegens gemeenschappen die we tot de hongersnood veroordelen, jegens gezinnen en jongeren die we in de woestijn en de zeeën laten doodgaan. Echte gerechtigheid is Halsema een brug te ver.


Dit artikel verscheen eerder op Dipsaus Exclusives.

Fictie en wensdenken op de Eurotop

  1. Zie The Decline of the Nation State and the End of the Rights of Man, from “The Origins of Totalitarianism”, Hannah Arendt. ↩︎
  2. Zie Giorgio Agamben, “We Refugees.” Symposium. 1995, No. 49(2), Summer,Pages: 114-119, English, Translation by Michael Rocke. ↩︎
  3. Zie International Human Mobility Charter of Palermo 2015 ↩︎
  4. Zie ook: People-of-Color-Blindness – Notes on the Afterlife of Slavery, Jared Sexton, Social Text 103 .Vol. 28, No. 2. Summer 2010 ↩︎

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —   8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —   6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
Totaal
Subtotaal in winkelwagen  0,00
Besteltotaal  0,00
  •  0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons