Waarom je menselijk­heid bewijzen, als iemand weigert jou als menselijk te zien?

Die tweede vorm wordt fugitive feminism genoemd, wat je zou kunnen vertalen als ‘voortvluchtig feminisme’ of, wat plechtiger, ‘fugitiviteit’. Met die strategie treed je in de voetsporen van voortvluchtige tot slaaf gemaakte zwarte mensen, die van de plantages wisten te ontsnappen. In haar boek Fugitive Feminism onderzoekt Emejulu hoe mensen van kleur in verzet kwamen tegen de uitsluiting van de categorie ‘menselijk’. Ze vertrekt vanuit de vraag: wat als je die menselijkheid niet hóeft terug te eisen?

De categorie ‘menselijk’ was überhaupt nooit voor zwarte mensen bedoeld, vertelt Emejulu. “‘Menselijkheid’ zoals we daar in het Westen sinds de Verlichting over denken, was altijd bedoeld als een exclusieve categorie”, zegt ze. “De grote filosofen van de 17e en 18e eeuw waren er al heel duidelijk over: rationeel denken en zelfontplooiing waren voorbehouden aan een kleine groep vermogende, witte mannen.”

Het toewijzen van een raciale categorie aan mensen, vooral aan zwarte mensen, leidt er volgens Emejulu toe dat die categorie vaak niet eens als mens wordt beschouwd. “Het gevolg is dat anderen ons vrij achteloos geweld en ellende kunnen aandoen. Als je iemand menselijkheid ontzegt, ontneem je diegene ook diens gedachten, emoties, autonomie en vrijheid. Je wist iemands gevoel van eigenwaarde uit. Het is geweld.”

Het pijnlijke moment waarop het besef indaalde dat de categorie van menselijkheid – die per definitie universeel zou moeten zijn – een categorie is van uitsluiting, herinnert Emejulu zich goed. Ze beschrijft het in Fugitive Feminism. Als student politieke theorie aan de Universiteit van Washington realiseerde ze zich dat de filosofie die ze liefhad, haar niet liefhad en ook niet kón liefhebben. De Duitse filosoof Hegel (1770-1831) geloofde bijvoorbeeld ‘niet dat zwarte mensen in staat waren rationeel te denken’. En de Engelse filosoof John Locke (1632-1704), gezien als een grote verdediger van individuele vrijheid, ondersteunde de handel in slaafgemaakte mensen – hoewel hij later van gedachten veranderde.

Haar zoektocht naar het antwoord op de vraag ‘wat als je die menselijkheid niet hóeft terug te eisen?’ leidt haar langs belangrijke figuren uit het zwarte feminisme, zoals de Jamaicaanse filosoof Sylvia Winter, de Amerikaanse feministische auteur bell hooks en de Amerikaanse schrijver en onderzoeker op het gebied van Afro-Amerikaanse studies Saidiya Hartman. Bij die laatste stuitte ze op fugitive feminism. “Maar fugitiviteit bestond al onder tot slaaf gemaakte mensen, die vrijheid en een nieuwe toekomst voor zichzelf najaagden. Het is geen idee uit de academische wereld.”

Streven naar radicale verandering

Emejulu legt voortvluchtigheid of fugitiviteit uit als een ‘politiek van weigering’: je weigert anderen ervan te overtuigen jou toe te laten tot een wereld die je zelf onrechtvaardig vindt. Dat is niet hetzelfde als de strijd voor een rechtvaardigere wereld opgeven, of vervallen in pessimisme. Integendeel, vindt Emejulu: fugitiviteit is het streven naar een radicale verandering van de samenleving. “Je weigert, omdat je je een andere wereld kunt voorstellen, en misschien zelfs de paden kunt zien die daarheen leiden.”

Ze wil niets afdoen aan de waarde van het streven naar gelijkheid en vrijheid, maar verdiepte zich wel verder in de waarde van weigering. “In plaats van toegang te eisen tot een categorie die niet voor ons is gemaakt, kunnen we de categorie beter volledig proberen te ontvluchten. Dát is wat ik bedoel met fugitiviteit: een ontsnapping, een vlucht naar het onbekende.”

Kenmerkend voor de ‘voortvluchtige strategie’ is het radicale karakter. Het streven is niet om binnen de marges te knagen aan machtsverhoudingen, maar om je radicaal te verzetten tegen álle vormen van overheersing. Zo’n strijd kun je niet beperken tot bijvoorbeeld gendergerelateerde ongelijkheid, alsof die losstaat van andere vormen van onderdrukking. In Fugitive Feminism schrijft Emejulu: ‘Niemand kan echt vrij zijn onder dit genderregime, deze raciale hiërarchie, klassenstructuur en heteronormativiteit.’ Bovendien stelt de afwijzing van de categorie ‘mens(elijk)’ ons in staat om onze relatie met andere levende wezens te heroverwegen. Voorbij de tweedeling van mens en niet-mens die centraal staat in het ‘antropocentrische wereldbeeld van menselijke overheersing’.

De strategie van fugitive feminism is dus van toepassing op de strijd van iedereen die op een of andere manier ‘weigert’ en naar radicale verandering streeft. Emejulu: “Queer activisten wijzen bijvoorbeeld heersende genderidentiteiten af, antiracismeactivisten weigeren tweederangsburgers te zijn, gewetensbezwaarden weigeren deel te nemen aan oorlogen, activisten voor klimaatrechtvaardigheid weigeren toe te kijken terwijl de wereld in brand staat.”

Niet pessimistisch, maar hoopvol

Het is niet hetzelfde als je terugtrekken uit de politiek en in jezelf, zegt Emejulu. Integendeel: vluchten kan een nieuwe wereld mogelijk maken: “We zouden kunnen beginnen met verlangen naar iets anders, iets beters.” Ze heeft geen boodschap aan een slogan als ‘There’s no alternative’ (Er is geen alternatief) die de conservatieve Britse premier Margaret Thatcher in 1980 gebruikte om haar neoliberale maatregelen te verdedigen. “Wat als we niet op een hyperindividualistische manier over onszelf en anderen zouden denken? Of vanuit de kwaadaardige logica van rassenongelijkheid, kapitalistische uitbuiting en het binaire genderdenken? Wat als we onszelf en de wereld zouden kunnen veranderen door geen energie te steken in het afdwingen van een plaats in ruimtes die ons niet willen, maar door iets anders te bouwen, op onze eigen voorwaarden?”

Die vragen zijn niet alleen theoretisch, zegt Emejulu. Ze kent vormen van politiek en gemeenschapsopbouw, die ingaan tegen het neoliberale kapitalisme en individualisme. In haar boek beschrijft ze de solidariteit tijdens de coronapandemie als reactie op het gebrek aan zorg door de staat: er ontstonden gemeenschappen van mensen die elkaar hielpen, waarvan een aantal geleid door zwarte en bruine vrouwen.

Omdat idealisering op de loer ligt, waarschuwt Emejulu dat je het idee van fugitiviteit ook niet moet romantiseren. “Weigering is heel riskant, zoals we van onze trans kameraden kunnen leren. Het afwijzen van ideeën rondom mannelijkheid en vrouwelijkheid is voor hen niet zonder gevaar.” Cijfers over wereldwijd geweld tegen trans personen lopen erg uiteen, maar volgens het Trans Murder Monitoring Report zijn in 2023 zeker 300 trans personen vermoord om hun identiteit. Verder zijn de ‘voortvluchtigen’ die Emejulu beschrijft ook letterlijk vluchtelingen en asielzoekers, die geweld en armoede ontvluchten en in grote aantallen sterven in de Middellandse Zee, of te maken krijgen met een zeer vijandige behandeling langs grenzen.

En toch staat fugitiviteit volgens Emejulu bol van de hoop. Gevraagd naar haar eigen idee over de toekomst, erkent Emejulu dat ons veel uitdagingen te wachten staan tussen het heden en een rechtvaardige toekomst, maar ze verwerpt elke vorm van gelatenheid. “Ik ben bezorgd, maar nooit pessimistisch. Niet alleen omdat ik dat niet productief vind, maar vooral omdat ik dat een verraad vind aan al die activisten die namens ons vechten voor een betere wereld. Er staat te veel op het spel om ons lijdzame terug te trekken.” Ze sluit het gesprek af met een oproep: “Laat je inspireren door het harde werk van degenen die voor je kwamen en die nu voor je vechten. Sluit je bij hen aan en onderneem actie.”

De tekst van dit interview en de citaten uit Akwugo Emejulu’s boek ‘Fugitive Feminism’ zijn vertaald vanuit het Engels door OneWorld.