‘Geld alleen kan het leed van de Afrikaanse diaspora niet herstellen’

Minister-president Mark Rutte was er duidelijk over, toen hij vorig jaar namens de gehele Nederlandse regering formeel zijn excuses aanbood voor de rol die de Nederlandse regering heeft gespeeld bij het tot slaaf maken van Afrikaanse mensen: er zouden geen herstelbetalingen komen voor de nakomelingen van tot slaaf gemaakte mensen. In plaats daarvan kondigde het kabinet aan 200 miljoen euro uit te trekken voor projecten rondom ‘bewustwording’ over het slavernijverleden en 27 miljoen euro voor de opening van een museum over slavernij. Ondanks Ruttes verklaring dat er geen sprake was van herstelbetalingen, gingen in de media berichten rond die het tegendeel beweerden.

Voor mij houden herstelbetalingen holistisch en volledig herstel in, en bestaan ze uit de vijf verschillende aspecten die in het internationaal recht worden erkend: een einde maken aan de schade die teweeg is gebracht, restitutie, compensatie, eerherstel en garantie van niet-herhaling. Dat in het publieke debat financiële compensaties als het belangrijkste aspect van herstelbetalingen worden bestempeld, is kortzichtig. Veel van de misdaden waar tot slaaf gemaakte en gekoloniseerde volkeren aan zijn blootgesteld kunnen niet goedgemaakt worden met geld alleen. Hoe zou dat ook moeten: de schadelijke gevolgen van de slavernij die overlevenden met zich meetorsen in geld kunnen uitdrukken?

78,7 biljoen

Toch is dit precies wat er gebeurt. In februari 2023 maakte onderzoeksbureau The Brattle Group een schatting van de schadevergoeding die het Verenigd Koninkrijk verschuldigd is voor zijn rol in het Afrikaanse slavernijverleden. De onderzoekers schatten dat het compenseren van de schade 78,7 biljoen dollar zou kosten. Dit bedrag is berekend op basis van 19 miljoen mensen die gedurende vier eeuwen tot slaaf werden gemaakt. Onder deze 19 miljoen mensen vallen Afrikanen die werden ontvoerd en overgebracht naar de Amerika’s en het Caribisch gebied, maar ook nazaten van Afrikanen die in slavernij werden geboren in de Amerika’s en het Caribisch gebied.

Het vastgestelde bedrag betreft onder meer compensatie voor verlies van mensenlevens en onbetaalde arbeid (54,9 biljoen dollar), vrijheidsberoving (11 biljoen dollar), persoonlijk letsel (6 biljoen dollar) en gendergerelateerd geweld (6,8 biljoen dollar). Zo is bepaald dat voor de CARICOM-regio (twintig landen in de Cariben) 19 biljoen dollar aan economische compensatie nodig is.

Het probleem met de cijfers is: waar economen ook mee komen, de cijfers zijn nog steeds gebaseerd op een racistisch-kapitalistische denkwijze die mensen uit Afrika wil reduceren tot hun economische waarde binnen ‘markten’. Dat druist in tegen het waardesysteem van veel Afrikaanse, Inheemse en gekoloniseerde volkeren.

Essay gaat verder onder de illustratie.

Illustrator Rossel Chaslie verbeeldt hoe het idee van herstel uitgroeit tot een bos en langzaam alles overneemt.

‘Maangamizi’

In veel gevallen is het niet mogelijk een financiële prijs te verbinden aan de misdaden die zijn gepleegd en de schade die is geleden door Afrikaanse mensen en hun afstammelingen. In het Swahili wordt hier de term Maangamizi voor gebruikt, wat ‘de opzettelijke vernietiging van een volk’ betekent. Mensen zijn zonder wet en moraal veroverd door anderen. Ze verloren hun identiteit, zelfbeschikking, kennissysteem, burgerschap en peoplehood (het gevoel tot een volk te behoren), net als de toegang tot hun voorouderlijk land. Hele beschavingen zijn vernietigd, als gevolg van genocide, etnocide (cultuurvernietiging) en ecocide (natuurvernietiging).

Bij de beoordeling van herstelbetalingen voor het Afrikaanse slavernijverleden zijn de herstelbetalingen voor de Joodse Holocaust een belangrijk uitgangspunt. In de twintigste eeuw is compensatie betaald aan overlevenden en nakomelingen van Joodse mensen die tijdens de Holocaust zijn vermoord. Op het Joods Wereldcongres (JWC) in Israël in 1952 stemde Duitsland er bijvoorbeeld mee in 65,2 miljard dollar uit te keren aan hen.

Er zijn veel voorbeelden van volkeren en groepen die in de afgelopen eeuwen herstelbetalingen hebben ontvangen. De Universiteit van Massachusetts stelde een overzicht op van verontschuldigingen, compensatiebetalingen en andere herstelbetalingen die in de Verenigde Staten zijn gedaan, variërend van 1 miljard dollar en de teruggave van 44 miljoen hectare land aan oorspronkelijke volkeren, tot de toekenning van 105 miljoen dollar aan de Sioux van South Dakota voor het afnemen van hun land en 1,2 miljard dollar en verontschuldigingen aan de ongeveer 60.000 levende Japans-Amerikanen die tijdens de Tweede Wereldoorlog geïnterneerd waren.

Schijnherstel

Veel initiatieven voor rassengelijkheid worden ten onrechte ‘herstelbetalingen’ genoemd. Zo kwam wethouder in de Amerikaanse staat Illinois Robin Rue Simmons in 2019 met een voorstel voor een initiatief dat bekend kwam te staan als het Restorative Housing Program (Herstelprogramma voor huisvesting). In media werd dit breed uitgemeten als het eerste door de Amerikaanse overheid gefinancierde programma voor herstelbetalingen aan Afro-Amerikanen. Evanston, een voorstad van Chicago, was de eerste stad in de VS die woonsubsidies verstrekte ter compensatie van raciale discriminatie bij huisvesting en ruimtelijke ordening, ook wel bekend als redlining.

‘Redlining’ verwijst naar een praktijk uit de jaren 30 van de vorige eeuw, toen cijfers en kleurcodes werden toegekend aan woonwijken om hun ‘hypotheekwaardigheid’ aan te geven. Wijken die groen kleurden op de kaarten werden als ‘beste’ beschouwd, de rood gekleurde wijken als ‘risicovol’. Buurten waar vooral Zwarte1 gezinnen woonden hadden de meeste kans om rood te scoren, terwijl buurten met voornamelijk witte gezinnen de grootste kans op groen hadden. Voor Zwarte gezinnen die in roodgekleurde gebieden woonden, was het vrijwel onmogelijk om een lening te krijgen. Hoewel deze praktijk nu illegaal is, heeft het bijgedragen aan hardnekkige raciale segregatie en ongelijkheid. Volgens een rapport uit 2020 speelt de redlining van destijds nog steeds een grote rol in de welvaartskloof tussen Zwarte en witte gezinnen in de VS, en heeft een huiseigenaar in een gebied dat ooit door de overheid is ‘geredlined’, de afgelopen veertig jaar 52 procent minder eigen vermogen opgebouwd door waardestijgingen van onroerend goed dan een huiseigenaar in andere gebieden.

Sinds 2021 komen rechthebbenden via het Evanston Restorative Housing Fund in aanmerking voor een woonsubsidie van 25.000 dollar, voor huisreparaties, het afbetalen van de hypotheek of een aanbetaling op een hypotheek voor een huis in de stad. In februari 2023 hadden slechts tien van de 600 rechthebbende gezinnen deze subsidie ontvangen. Daarbij is 25.000 dollar maar een kleine duit in het zakje, want een gemiddeld huis in Evanston kost 300.000 dollar.

Er was maar één raadslid dat tegen het plan stemde. Wethouder Cicely Fleming betoogde in een opiniestuk in een lokale krant dat de gemeenteraad een ‘Reparations in Name Only-programma’ (een schijnprogramma voor herstelbetalingen) voor ogen had. Het voorstel bood geen autonomie aan de getroffen gemeenschap en dicteerde aan Zwarte inwoners wat ze nodig hebben en hoe ze dat zullen krijgen, stelde ze. ‘Het is een aanfluiting voor de Zwarte gemeenschap in de VS als dit als een model voor vooruitgang wordt gezien.’

‘Schamel bedrag’

Dat het gevaarlijk is om compenserende maatregelen voor te stellen als herstelbetalingen, blijkt ook uit een ander voorbeeld. Vijf slachtoffers van de mensenrechtenschendingen en misdaden van Britse functionarissen in Kenia tussen 1952 en 1960 spanden een rechtszaak aan tegen de Britse regering. De rechter kende in 2013 een compensatie van 19,9 miljoen pond toe aan 5228 Kenianen die slachtoffer werden van de Britse koloniale overheersing tijdens de Mau Mau-opstand, een periode waarin naar schatting 90.000 Kenianen werden geëxecuteerd, gemarteld of verminkt. Daarnaast zou de Britse regering een bijdrage leveren aan de bouw van een monument ter nagedachtenis aan de Keniaanse slachtoffers.

Hoewel dit pakket werd toegejuicht als een overwinning, stelde PARCOE (Pan-Afrikan Reparations Coalition in Europe), waarvan ik medeoprichter ben, dat de 19,9 miljoen pond een ‘schamel bedrag is en niet in verhouding staat tot de martelingen en het lijden van de Kenianen’. Wat werd aangekondigd als een ‘historische overwinning’ voor de Mau Mau, kan worden gezien als sluw opgezette imperialistische zwendel. Want wie bleek de grootste begunstigde van die 19,9 miljoen pond? Het advocatenkantoor Leigh Day & Co dat 6 miljoen pond aan juridische kosten in rekening bracht, zo berichtte The Telegraph. Het compensatiebedrag voor de Keniaanse vrijheidsstrijders kwam hiermee neer op een miezerige 2600 pond voor elk slachtoffer. Op de lijst van schadevergoedingen bleken zelfs ook enkele medeplichtigen aan de martelingen en andere mishandelingen te staan, de zogenaamde Home Guards (paramilitaire regeringstroepen). Hoe kan dit volgens welke norm dan ook worden beschouwd als gerechtigheid?

Zo komen we tot de kern: financiële schadevergoedingen kunnen op zichzelf nooit leiden tot volledig herstel van gemeenschappen die getroffen zijn door slavernij en kolonisatie. Bovendien, als er geen maatregelen worden genomen om de identiteit, het land, het werk en de manier van leven van vóór de slavernij en kolonisatie terug te geven, en als het niet bijdraagt aan de inspanningen die volkeren zelf leveren om hun zeggenschap en waardigheid te herstellen, dan versterkt het de mechanismen van de witte overheersing. Zo blijft de kolonisatie voortduren.

Postkapitalistische toekomst

We mogen niet toelaten dat berichtgeving in de media over zogenaamde succesverhalen over herstelbetalingen een vertekend beeld geven. De wezenlijke herstelmaatregelen voor de misdaden en het aanhoudende onrecht van de slavernij en kolonisatie moeten nog plaatsvinden. De eerder genoemde compensatiemaatregelen vormen geen bedreiging voor het witte superioriteitsdenken of het raciale kapitalisme. In dit verband moeten we de beroemde woorden van Malcolm X in gedachten houden: ‘Als je een mes 20 centimeter in mijn rug steekt en het er vervolgens 15 centimeter uit trekt, is dat geen vooruitgang. Als je het er helemaal uit trekt, is dat geen vooruitgang. De vooruitgang komt door het helen van de wond als gevolg van die stoot. Ze zijn nog niet eens begonnen het mes eruit te trekken, laat staan om de wond te laten helen. Ze willen niet eens toegeven dat het mes er is.’

Wat we ook als herstelbetalingen wensen, het zal er niet van komen als we ons geen alternatieve, postkapitalistische en post-herstelbetalingen toekomst kunnen voorstellen. En als we niet nu al beginnen met het uitvoeren van modellen, processen en praktijken van zo’n ‘alternatieve wereld’. Solidaire economieën herverdelen de macht en middelen onder degenen die het meest zijn geschaad door de witte overheersing, kolonisatie en het kapitalisme, en voorzien in de onmiddellijke materiële behoeften van een gemeenschap.

Uiteindelijk gaat het om het uitdenken, bouwen aan, strijden voor en verdedigen van de voorwaarden van waaruit wij onze onderlinge afhankelijkheid met andere mensen, schepsels en planetaire levenssystemen kunnen herstellen en omarmen. Het gaat uiteindelijk om het herstel van de hele planeet.

Een langere versie van dit essay verscheen in de juni-editie van OneWorld Magazine.