‘Een genocide niet erkennen is een klap in het gezicht van nabestaanden’

Genocide is een beladen woord. Toch erkennen twee internationale gerechtshoven dat het bloedbad dat in de zomer van 1995 plaatsvond in het hart van Europa, een genocide was. De massamoord in Srebrenica – Oost-Bosnië – was de grootste in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog: Servische troepen van de later tot levenslang veroordeelde generaal Ratko Mladić en paramilitaire milities uit Servië namen de enclave op 11 juli 1995 in en vermoordden in de daaropvolgende dagen op brute wijze 8372 mensen, vooral mannen en jongens. Hun lichamen werden in massagraven gedumpt, begraven en herbegraven.

Dit jaar herdenken de VN deze genocide voor het eerst internationaal op 11 juli. Je kunt je afvragen of het uitmaakt of je een bloedbad een genocide noemt of niet. Je kunt het verleden namelijk niet ongedaan maken. Maar de erkenning van deze, en andere genocides, ís belangrijk. Waarom?

Concentratiekampen

Zo gruwelijk als de oorlog in Bosnië was, zo weinig weten veel mensen in Nederland ervan af. Het is ook complex, maar in het kort: de oorlog begon in Bosnië en Herzegovina in april 1992 na het uiteenvallen van voormalig Joegoslavië. Bij een referendum koos een meerderheid van de bevolking voor onafhankelijkheid, hoewel een groot deel van de Servische inwoners het referendum boycotte. Bosnië en Herzegovina werd internationaal erkend, maar het toenmalige Joegoslavische Volksleger (JNA), nationalistische Bosnische Serviërs en paramilitairen uit Servië vielen het nieuwe land aan – stad per stad, dorp per dorp. Buurlanden Servië, Montenegro en Kroatië namen actief deel aan deze oorlog, die zou duren van 1992 tot 1995.

De VN bestempelden enkele gebieden als veilig, zoals de enclave Srebrenica die door VN-vredestroepen tegen het Bosnisch-Servische leger beschermd zou worden, eerst door een Canadees bataljon en later door Nederlandse blauwhelmen van het bataljon Dutchbat. Ik zou een boek kunnen schrijven over de vraag waarom Srebrenica viel en waarom de beloofde internationale bescherming uiteindelijk niet kwam. Wie er meer van wil weten, raad ik aan naar de verhalen van overlevenden te luisteren. In Nederland wonen tientallen, zo niet honderden, overlevenden van de Srebrenicagenocide, waarin minstens 8373 mensen werden vermoord.

In Brčko, de Noord-Bosnische stad waar ik werd geboren, vermoordden Bosnisch-Servische soldaten en paramilitairen uit Servië in mei 1992 al honderden onschuldige burgers, simpelweg omdat ze een verkeerde naam hadden: islamitisch of katholiek. Als dertienjarige jongen bracht ik samen met mijn ouders een traumatiserende nacht door in een concentratiekamp vol moord en doodslag. De beul van dat kamp, Goran Jelisić bijgenaamd ‘Adolf’, zou na de oorlog op last van het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag (zie kader) worden opgepakt.

Zulke concentratiekampen waren er meer, zoals in Prijedor in het noordwesten van Bosnië en Herzegovina waar beruchte kampen stonden waarin mensen in de zomer van 1992 onder verschrikkelijke omstandigheden werden geterroriseerd, gemarteld, uitgehongerd, verkracht en ontmenselijkt en uiteindelijk vermoord. Nadat Britse journalisten de kampen ontdekten, voelden de Bosnisch-Servische nationalistische politieke en legerleiding zich door internationale druk gedwongen ze te sluiten, maar niet voordat ze in augustus nog minstens 224 onschuldige burgers lieten vermoorden, wat bekend is komen staan als de moord op de Korićanikliffen.

In totaal vermoordden Bosnisch-Servische militairen, agenten en paramilitairen in die zomer ruim 3176 onschuldige mensen in Prijedor. In Višegrad, een andere gemeente in het oosten van Bosnië en Herzegovina, doodden ze volgens een vereniging van overlevenden in april en mei van 1992 ruim drieduizend onschuldige burgers. Het Joegoslaviëtribunaal zou later spreken van meer dan 1600, hoe dan ook veel te veel. Višegrad is ook bekend vanwege de vele verkrachtingen van vrouwen en meisjes.

Artikel gaat verder onder het kader.

Wachten op erkenning die niet komt

Slachtoffers en nabestaanden van Prijedor, Višegrad en andere gemeentes wachtten jarenlang en bij verschillende rechtszaken op de verlossende woorden door het Joegoslaviëtribunaal: dat daar óók genocide is gepleegd. Maar die woorden kwamen nooit. Het tribunaal veroordeelde kampbeul Jelisić wel tot veertig jaar cel vanwege tientallen moorden, misdaden tegen de menselijkheid en schendingen van het oorlogsrecht. Maar trok de aanklacht voor medeplichtigheid aan genocide in, in ruil voor informatie over andere, hoger geplaatste oorlogsmisdadigers. Die onderhandeling was voor mijn gevoel een dreun voor de gerechtigheid. Een ontkenning van wat ik zelf op dertienjarige leeftijd heb gezien en meegemaakt.

Als dat toen, in de jaren 90, wel was gebeurd, dan zou dat de weg vrij hebben kunnen maken voor erkenning van het leed de slachtoffers en de nabestaanden elders, zoals de gemeentes Prijedor en Višegrad. In de eerste plaats is die erkenning simpelweg belangrijk om de slachtoffers en de nabestaanden niet het gevoel te geven dat hun leven er niet toe doet, alsof ze geboren zijn om afgeslacht te worden. Internationale erkenning maakt het voor sceptici, en die zijn er helaas veel te veel, ook moeilijker om een genocide te ontkennen en de slachtoffers ervan verder te ontmenselijken.

Ten tweede is erkenning simpelweg belangrijk omdat een genocide nooit en te nimmer geaccepteerd zou moeten worden, zeker niet als die gepleegd wordt onder de zogenaamde bescherming van de internationale gemeenschap. En ten slotte: simpelweg omdat erkenning de wonden een beetje kan helen, en ervoor zorgt dat daders van een genocide berecht kunnen worden voor de misdaad der misdaden: het volkerenmoord.

Wel intentie, geen genocide

In augustus 2013 werd een massagraf gevonden in een dorp vlak bij Prijedor. Vermoedelijk is het het grootste massagraf in voormalig Joegoslavië. De internationale commissie voor vermiste personen (ICMP) wist 360 lichamen te bergen, maar vermoedt dat er minimaal 850 hebben gelegen. Het Joegoslaviëtribunaal heeft daarop bewijzen verzameld en toegevoegd aan de zaak van Ratko Mladić, die werd heropend. Bij het vonnis op 22 november 2017 achtten de rechters het bewezen dat Mladić de intentie had om genocide te plegen in Prijedor en een aantal andere gemeenten, maar de daadwerkelijke genocide werd niet juridisch erkend.

Op 8 juni 2021 woonde ik het hoger beroep bij in Mladić’ zaak. Dat was de laatste kans voor de erkenning van daadwerkelijke genocide in Prijedor en elders. Ik zat in de zaal met de oorlogsslachtoffers en nabestaanden van Srebrenica, Prijedor en andere getroffen gemeenten. Iedereen hoopte vol smart op de erkenning van de rechters, dat er behalve in Srebrenica ook op andere plaatsten in Bosnië en Herzegovina genocide is gepleegd. 3-2, net als bij een voetbalwedstrijd, stemden de vijf internationale rechters: drie tegen en twee voor. In Prijedor en andere gemeenten was volgens hen dus geen genocide gepleegd, een klap in het gezicht van de slachtoffers en de nabestaanden.

Srebrenica, Gaza, Sudan

Bijna dertig jaar na de val en genocide van Srebrenica namen de Verenigde Naties op 23 mei 2024 in New York een resolutie aan, die de massamoord op Bosniakken erkent en het belang van herdenking onderstreept. Bijna alle Europese landen stemden voor, waaronder ook Nederland. Vanaf dit jaar wordt 11 juli de internationale herdenkingsdag voor de genocide in Srebrenica. Ik ben blij met deze resolutie, want de last van waarheidsvinding, gerechtigheid en erkenning ligt niet meer alleen bij de moeders van Srebrenica, de nabestaanden en overlevenden. Het zou vanaf nu breder en internationaler gedragen moeten worden.

Persoonlijk vind ik wat er nu gebeurt in Gaza ten minste even erg als de genocide in Bosnië en Herzegovina. Dat zou Mark Rutte niet met mij eens zijn. Tijdens een recent bezoek aan Bosnië en Herzegovina en het herdenkingscentrum in Potočari (Srebrenica) zei hij dat je de oorlog in Gaza niet met Srebrenicagenocide kunt vergelijken. Maar oorlogsmisdaden zijn oorlogsmisdaden, onschuldige volwassen burgers en kinderen zijn onschuldige volwassenen en kinderen, waar dan ook, en het internationale oorlogsrecht zou voor iedereen moeten gelden. Dan rijst de vraag: zullen ook deze oorlogsmisdaden ooit erkend worden als genocide?

Voor de erkenning van de mogelijke genocides in Gaza, Sudan en andere plekken op deze aarde, is nog een lange weg te gaan, vrees ik. Eerst moet er internationale bereidheid voor zijn, gerechtshoven moeten opgericht worden om de genocide bewezen zien te krijgen, de daders te berechten, feiten te verzamelen en dán pas kan (inter)nationale erkenning plaatsvinden. Dat is in ieder geval de weg die Bosnische slachtoffers en nabestaanden hebben bewandeld. Dat proces is voor de slachtoffers en nabestaanden erg pijnlijk, want zij weten vaak nog exact wat er werkelijk gebeurd is en hoe – iets wat zij aan onderzoekers moeten bewijzen. Ik gun alle slachtoffers van de genocides de nodige erkenning, want dat is de enige mogelijke weg naar de verzoening met het verleden. In ieder geval is het de eerste stap in de goede richting.