Foto Joris Luyendijk: Magere Hein (WikiMedia)
Interview
Mensenrechten

Gloria Wekker en Nancy Jouwe reageren op de ‘7 vinkjes’

Het nieuwe boek De zeven vinkjes van Joris Luyendijk, over zijn privileges als witte man, levert hem applaus en kritiek op. Zijn ‘vinkjes’ lijken wel heel erg op de door zwarte vrouwen bedachte term ‘intersectionaliteit’. Wat vinden academisch zwaargewichten Gloria Wekker en Nancy Jouwe daarvan? ‘Reproduceer geen ongelijkheid die je zegt te bestrijden.’

Door 11 februari 2022
feminisme intersectionaliteit Ongelijkheid SDG10 sociaal onrecht
Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
In 1976 stapte een groep zwarte Amerikaanse vrouwen uit St. Louis naar de rechter. Ze klaagden autobedrijf General Motors (GM) aan wegens discriminatie, omdat dat zwarte vrouwelijke werknemers weigerde. Maar de rechter zag geen discriminatie tegen vrouwen; alle baliemedewerkers van GM waren namelijk vrouwen. Ook rassendiscriminatie was volgens de rechter niet bewezen; er werkten namelijk wel zwarte mannen bij het bedrijf. Maar de vrouwen achter de balie waren allen wit, en de klacht ging niet over zwarte mannen. De zwarte vrouwen verloren hun zaak omdat de rechter de onderdrukking van zwarte mensen en die van vrouwen uit elkaar trok, in plaats van te erkennen dat zwarte vrouwen dúbbel gediscrimineerd werden.
“

Lange tijd dachten we dat elk probleem óf met ras, óf met gender, óf met klasse te maken heeft

De zaak is een veelgebruikt voorbeeld om te laten zien waarom ‘intersectionaliteit’ (‘intersectie’ betekent ‘kruispunt’) belangrijk is bij de bestrijding van onderdrukking. De term wordt steeds meer gebruikt, vooral in academische en activistische kringen. Maar wat betekent het precies?

Op zoek naar samenhang

“Lange tijd dachten we dat elk probleem óf met ras, óf met gender, óf met klasse te maken heeft”, zegt antropoloog en emeritus hoogleraar Gloria Wekker (72). “Intersectionaliteit betekent dat je altijd op zoek gaat naar de samenhang.” Of, zoals cultuurhistoricus Nancy Jouwe (54) zegt: “Intersectionaliteit gaat ervan uit dat alle vormen van discriminatie óf privilege – denk bijvoorbeeld aan gender, klasse, ras, seksualiteit, leeftijd, religie, gezondheid – samen bepalen hoeveel of weinig macht iemand heeft.”
“

Ook intersectionaliteit: onderzoeken waarom witte, hoogopgeleide hetero mannen zoveel voor het zeggen hebben

Het is dus óók intersectioneel om te onderzoeken waarom witte, hoogopgeleide hetero mannen zoveel voor het zeggen hebben. Dat doet journalist Joris Luyendijk (50) in zijn nieuwe boek De Zeven Vinkjes, dat begin deze maand uitkwam. Het boek leverde een storm aan reacties op. Sommigen waren blij dat een witte man zijn eigen privileges onder de loep neemt, maar er was ook kritiek: beschrijft Luyendijk niet gewoon de – door zwarte vrouwen bedachte – term intersectionaliteit? Kan de schrijver hun in zijn mediaoptredens niet wat meer erkenning geven? Jouwe: “Als je op de kennis van mensen uit gemarginaliseerde groepen voortborduurt, heb je een verantwoordelijkheid om daar goed mee om te gaan. Anders reproduceer je de ongelijkheid die je zegt te bestrijden.”

‘Ben ik geen vrouw?’

De term intersectionaliteit werd namelijk in 1989 geïntroduceerd door de zwarte Amerikaanse hoogleraar rechten Kimberlé Crenshaw, in een essay waarin ze ook het voorbeeld van General Motors aanhaalt. Maar dat betekent niet dat het idee van intersectionaliteit bij haar is begonnen. De speech van de iconische, uit slavernij ontsnapte activist Sojourner Truth (ca. 1797-1883) tijdens een vrouwenprotest in Ohio in 1851, wordt gezien als de eerste publieke uitdrukking van intersectionaliteit. “Ain’t I a woman?” vroeg Truth aan de menigte. Ze sprak zich uit over hoe de witte vrouw de norm was voor feministen, waardoor zij – als zwarte en voormalig tot slaaf gemaakte Amerikaan – niet als vrouw werd gezien en behandeld. Het eerste boek van de onlangs overleden feminist en schrijver bell hooks (1952-2021)1 – Ain’t I a woman – uit 1981 borduurde daarop voort.
Beeld: Koninklijk Instituut Voor de Tropen
In Nederland ontstonden in de jaren 70 en 80 intersectionele bewegingen. Zo was Gloria Wekker destijds actief in de zogeheten zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging (ZMV-beweging). “Achteraf gezien waren we met intersectionaliteit bezig, maar we noemden het nog niet zo. Antropoloog en hoogleraar Philomena Essed schreef bijvoorbeeld al in 1970 een essay waarin ze witte feministen aansprak en vroeg: we zijn het erover eens dat we tegen seksisme zijn, maar zijn we het er ook over eens dat we tegen racisme zijn?” Wekker was een van de eersten die de term in 2001 in Nederland introduceerde, in het boek Caleidoscopische Visies dat zij samen met Jouwe en onderzoeker Maayke Botman samenstelde over de ZMV-geschiedenis. Ze werken aan een vervolg.

Geen hokjes

“

Intersectionaliteit staat haaks op het idee dat iedereen maar in één hokje zou passen

“In plaats van alléén voor antiracisme of alléén voor vrouwenrechten op te komen, betekent een intersectioneel perspectief dat je ook opkomt voor mensen die racisme én seksisme meemaken”, zegt Jouwe. Hetzelfde geldt voor queer moslims die homofobie én islamofobie over zich heen krijgen; of mensen die in de bijstand zitten én gediscrimineerd worden om hun achternaam. “Intersectionaliteit staat haaks op het idee dat iedereen maar in één hokje zou passen.”

Ze noemt nog een voorbeeld: in 2013 werd een jonge Turks-Nederlandse vrouw aangereden door een motorrijder. Ze hield er een permanente fysieke beperking aan over en kreeg 70.000 euro aan verzekeringsgeld, terwijl haar advocaat 550.000 euro had geëist. De redenatie van de rechter was: deze vrouw zou vast binnenkort meerdere kinderen hebben gekregen, en dan zou ze hooguit parttime werken, gezien haar culturele achtergrond en het onderwijsniveau van haar familie. Jouwe: “Terwijl rond dezelfde periode een CBS-rapport uitkwam waaruit bleek dat migrantenvrouwen juist vaker fulltime werken dan witte vrouwen. Door vooroordelen over Turkse vrouwen kreeg zij nog geen 15 procent van waar ze recht op had.”

“

Intersectionaliteit rekent af met de discussie over wie ‘het meest onderdrukt’ is

Intersectionaliteit is eigenlijk een heel inclusieve manier van denken, zegt Wekker, want je rekent af met de discussie over wie er ‘het meest onderdrukt’ is: vrouwen óf queer personen, mensen van kleur óf mensen in armoede. “Als je onthoudt dat veel mensen in meerdere categorieën vallen, en dat alle vormen van onderdrukking elkaar beïnvloeden, kun je geen rangorde maken van wie het slechter heeft.”

Niemand heilig

Dat voornamelijk zwarte vrouwen over intersectionaliteit hebben geschreven, betekent niet dat iemand anders geen intersectionele blik kan hebben. Volgens Jouwe wordt vaak vergeten dat intersectionaliteit twee dingen kan betekenen: “Je kunt verschillende vormen van onderdrukking, óf juist privileges onderzoeken.”

En exact dat is wat intersectionaliteit uniek maakt, en misschien ook wel waarom het bij veel mensen weerstand oproept. Wekker: “Vroeger werd wel gesproken over discriminatie van mensen van kleur, maar witheid als norm werd niet aan de kaak gesteld. En we spraken wel over vrouwenrechten, maar niet over mannelijkheid. Intersectionaliteit betekent dat je geen enkele positie heilig verklaart.”

Wat Luyendijk met zijn boek doet kun je dus ook intersectionaliteit noemen: analyseren welke eigenschappen (‘vinkjes’) er samen voor zorgen dat witte mannen zoals hij vaker serieus worden genomen, meer kansen krijgen, met meer gemak topposities bereiken en zich in bijna alle ruimtes thuis voelen. Zowel Jouwe als Wekker heeft daar niets op tegen. Ze juichen het zelfs toe, maar ze vinden het ook wrang dat er amper wordt verwezen naar de vrouwen van kleur die intersectionaliteit in het leven riepen. Wekker: “Dat riekt naar toe-eigening.”

Wat 'woke' écht betekent (en hoe het misbruikt wordt)

‘Over wat woke nou precies betekent, lijkt niemand het eens.’

Wat is misogynoir en hoe herken je het?

Zwarte vrouwen worden weggezet als te assertief, te agressief, te boos.

  1. hooks vernoemde zich naar haar overgrootmoeder, Bell Blair Hooks, maar schreef haar eigen naam met kleine letters om die niet af te laten leiden van haar boodschap. ↩︎

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —  € 8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —  € 6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
 Totaal
Subtotaal in winkelwagen € 0,00
Besteltotaal € 0,00

  • € 0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Lees en steun

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons