Hoe de overheid etnisch profileren mogelijk maakt

Het is niet voor het eerst dat overheidsinstanties de privacy van mensen met een migratieachtergrond schenden. Met de zogeheten ‘Allochtoon-O-Meter’, die de website GeenStijl in 2007 lanceerde, werd volgens velen een grens overschreden. De applicatie liet gebruikers in een mum van tijd opzoeken hoeveel mensen met een niet-westerse migratieachtergrond er in hun – of een andere – wijk woonden. Inmiddels is de Allochtoon-O-Meter offline, maar een andere versie ervan, de ‘Allochtonenmeter’, is nog steeds in gebruik.

Ik hoor je denken: hoe kan dit? Het bijhouden van gegevens over etniciteit is in Nederland toch verboden? Dat klopt, maar dat betekent niet dat er niet veel overheidsdata zijn die misbruikt kunnen worden om etnisch te profileren, zoals (tweede) nationaliteit, geboorteplaats en postcode. Bij de belastingdienst, de politie en de marrechaussee gebeurt dat dan ook geregeld. Ook andere instellingen, zoals het UWV en gemeenten, beschikken over zoveel gegevens dat etnisch profileren – ondanks het verbod op etnisch registreren – goed mogelijk is.

Nadia Benaissa is voormalig Functionaris Gegevensbescherming bij een grote gemeente* en juridisch beleidsadviseur bij privacy-organisatie Bits of Freedom. Zij weet hoe het er bij gemeentes aan toegaat: “Het is niet de bedoeling dat een ambtenaar die op zoek is naar fraudeurs de dossiers kan inzien van een ambtenaar die over schuldsanering gaat, maar dat gebeurt wel”, zegt zij. “Door al die data bij elkaar te voegen, krijg je een alwetende overheid die alles over een persoon weet. Dat brengt grote risico’s met zich mee.”

Benaissa denkt niet dat de belastingdienst een uitzondering was. “De archivering van persoonsgegevens is vaak niet goed op orde, waardoor er illegale kopieën van gegevens kunnen zijn. Dat is niet altijd met kwade bedoelingen. Soms beschikt een organisatie gewoon niet over goede digitale infrastructuur, die gegevens na vervaltermijnen automatisch schrapt. Het effect is dat gegevens gebruikt kunnen worden die helemaal niet meer gebruikt mógen worden.”

In 2013 werd de ‘Ministeriële commissie aanpak fraude’ opgericht, met Rutte als voorzitter. Het doel van de commissie was om fraudebestrijding van de overheid te coördineren en te intensiveren. De verslagen van de fraudecommissie zijn staatsgeheim. De grote vraag is of de bevelen om bij de belastingdienst over te gaan op etnisch profileren van bovenaf kwamen, zoals dat in 2003 gebeurde in Haarlem. Dat zou betekenen dat het strafrechtelijke onderzoek tot aan de absolute politieke top van Nederland kan reiken.

Datawetenschapper Van Schie kan zich hierin vinden. Hij waarschuwt dat een paar nieuwe technologische oplossingen en een handjevol ontslagen ambtenaren het probleem niet gaat oplossen. “Bij de politie zie je ook al dat ze hier jaren mee bezig zijn en het niet makkelijk is opgelost. Voor zo’n lange geschiedenis is geen simpele oplossing. Dit vraagt om een cultuuromslag.”

Oud-functionaris Benaissa weet dat ambitieuze beleidsmakers de functionarissen vaak onder druk zetten. “Ik heb het zelf niet ervaren, maar weet van veel collega’s dat zij zagen dat er met hun adviezen niks gebeurde. Sommigen ontvingen zelfs verzoeken om een advies te herschrijven. Uiteindelijk ben je in dienst bij de organisatie waar je toezicht op moet houden.”

Plannen voor organisatiegroei van de Autoriteit moedigt Benaissa aan: “Als de AP voldoende capaciteit krijgt om ook echt te handhaven, kunnen we stappen gaan maken. Die handhaving gebeurt nu nog veel te weinig”, aldus Benaissa.

Deze etnisch beladen gegevens maakt het CBS publiek beschikbaar en makkelijk te gebruiken door programmeurs van externe partijen, zoals de politie, of Geenstijl. “Het CBS heeft een systeempje gemaakt zodat jij als programmeur vrij direct uit die data kan halen wat je nodig hebt. Dat nodigt uit tot het gebruik van die gegevens, en zorgt er ook voor dat als de data van het CBS-systeem wordt geüpdatet, jouw gegevens meeveranderen”, legt van Schie uit.

De publieke gegevens van het CBS zijn volgens hem overigens niet per se in strijd met privacywetgeving omdat ze op postcodeniveau worden gepresenteerd en niet op individueel niveau, met naam en toenaam. “Dat maakt het niet minder discriminerend, alleen lastiger als zodanig te herkennen”, zegt Van Schie. Tótdat een van die externe partijen de gegevens gebruikt voor onverholen racistische doeleinden, zoals GeenStijl met de ‘Allochtoon-O-Meter’.

Al deze groepen hebben volgens het algoritme een negatieve impact op de gemeten leefbaarheid van de betreffende wijk. “Zo’n systeem impliceert dat als je de bevolking verandert, de wijk beter wordt”, zegt Van Schie.

Ook ogenschijnlijk neutrale gegevens kunnen discriminerende effecten hebben, benadrukt Van Schie. Denk aan arrestatie- en strafgegevens van politie en justitie. Bepaalde etnische groepen worden daarin oververtegenwoordigd, omdat ze vaker worden gecontroleerd door de autoriteiten en strenger worden vervolgd. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel.

Abdoelhafiezkhan van Controle Alt Delete benadrukt dat profilering nóóit acceptabel is. ”Moet je mensen vaker controleren omdat ze tot een groep behoren die oververtegenwoordigd is in de misdaadstatistieken? Wij zeggen van niet, omdat je niet verantwoordelijk bent voor het gedrag van anderen die mogelijk dezelfde achtergrond hebben als jij. Volwassen witte mannen moeten bijvoorbeeld ook niet vaker door de politie gecontroleerd worden omdat pedofielen vaak tot die groep behoren. Wetshandhavers moeten kijken naar gedrag, niet naar uiterlijk.”

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 9 juni 2020.