Hoe extreemrechts de aanval op de rechtsstaat opent

We kijken in Nederland onthutst toe hoe president Trump en Musk in de VS met fascistische politiek razendsnel de democratische instituties afbreken. Het mes gaat daar zonder pardon in het onderwijs, de wetenschap, de media en de rechtspraak. Zo’n frontale aanval op de instituties is de basis van fascistische politiek. Fascisten gebruiken de staat om controle te krijgen over elk aspect van de samenleving onder het mom van ‘de wil van het volk,’ een mythe die belangrijker is dan het welzijn van de burgers.

Neem de media: nu Trump weer president is, hebben de rechtszaken die hij tegen ze voert een ‘chilling effect’1. Zoals CBS, die volgens Trump een interview met Kamala Harris zodanig monteerde dat ze een boost voor de verkiezingen kreeg. Het bedrijf neigt nu naar schikken, waar ze dat volgens kenners vroeger niet zouden hebben gedaan. Ook Disney en Meta troffen al voor miljoenen schikkingen voor rechtszaken, uit angst om bijvoorbeeld overheidsaanbestedingen mis te lopen. Het gevolg is dat nieuwsorganisaties voortaan waarschijnlijk minder kritisch over Trump zullen zijn.

Onderwijs en wetenschap liggen eveneens onder vuur. De Trump-regering geeft scholen en universiteiten twee weken om elke vorm van diversiteitsbeleid te beëindigen, zoals toelatingsbeleid of financiële steun voor speciale groepen. Bovendien passen veel scholen en universiteiten uit voorzorg het curriculum en onderzoeksprogramma’s aan op het vlak van ras, seksualiteit en gender, en klimaat, om geen overheidssteun mis te lopen. Vicepresident J.D. Vance noemde universiteiten al eens ‘de vijand’ en hij is niet de enige. Republikeinen hebben hun pijlen al jaren op onderwijsinstellingen gericht. In staten als Florida is inmiddels een lange lijst met boeken verboden in het onderwijs. Bovendien lijkt Trump zijn verkiezingsbelofte om het ministerie van Onderwijs af te schaffen te gaan uitvoeren.

En dan de rechtspraak: de scheiding der machten (regering, parlement en rechtspraak) – die elke democratische politicus zou moeten respecteren – is niet langer heilig. Na jarenlange aanvallen van Trump op rechters en vonnissen, dreigt afzetting voor rechters die oordelen dat de manier waarop Elon Musk en zijn bureau van ‘overheidseffectiviteit’ (DOGE) te werk gaan2 illegaal is. Volgens Trump overtreden die rechters de wet.

Polderfascisme wordt juist versneld

Nederlanders zien zichzelf graag als de uitzondering op de regel, maar wat in de VS gebeurt, kan ook hier gebeuren. Sterker: het gebeurt al. Denk aan Polen, Hongarije en Slovenië, maar ook Nederlandse partijen lijken de blauwdruk uit het fascismehandboek al te volgen. Zo ondermijnt regeringspartij PVV stelselmatig het werk van rechters, journalisten, leerkrachten en wetenschappers. En andere partijen in de regering Schoof gaan veelal mee in de aanval, of ze remmen die niet af. Politieke wetenschappers voorspelden lang dat coalitiepolitiek het polderfascisme zou matigen, maar het omgekeerde lijkt het geval: de afbraak van de instituties versnelt door Schoof 1.

Al jaren schildert Wilders rechters af als ‘linkse activisten’ of ‘D66-rechters’. Dat zijn geen losse kreten, maar is onderdeel van een patroon. De PVV wil het liefst rechters politiek benoemen en bindende referenda die hun vonnissen kunnen overrulen. Tijdens het proces tegen Wilders over zijn ‘minder Marokkanen’-uitspraak, sprak hij van een ‘neprechtbank’. Rechters, advocaten en OM schreven in februari zelfs gezamenlijk een opiniestuk waarin ze politici oproepen om te stoppen met het ondermijnen van de rechtspraak omdat ‘instortingsgevaar van de samenleving dreigt’. En hoewel recent onderzoek laat zien dat het goed is voor de democratie als de rechten van de meest kwetsbaren in de samenleving in de rechtbank worden verdedigd, zoals bijvoorbeeld Vluchtelingenwerk Nederland doet, gaat Minister Faber van Asiel en Migratie stevig korten op juridische begeleiding van asielzoekers. En de regering Schoof wil het moeilijker maken voor belangenorganisaties, zoals Urgenda, Oxfam Novib of Greenpeace, om tegen de staat te procederen.

Niet alleen de binnenlandse rechtspraak wordt ondermijnd, ook de internationale rechtsorde staat op losse schroeven. Opvallend daarbij is dat de VVD en BBB de PVV steunen in deze aanval. Zo willen de regeringspartijen het internationaal vluchtelingenverdrag eenzijdig opzeggen, en het kabinet-Schoof stuurde in het najaar een brief naar de Europese Commissie met de vraag of Nederland een opt-out kon krijgen voor het asielbeleid. Maar ook de migratiedeals die Nederland sluit met landen als Tunesië en Egypte staan op gespannen voet met het internationaal recht. En niet te vergeten: de PVV heeft het al jaren op ICC-rechters gemunt om hun zogenaamde vooroordelen tegen Israël. Nu roept Wilders het Internationaal Strafhof (ICC) expliciet op Den Haag te verlaten, naar aanleiding van het arrestatiebevel tegen de Israëlische premier Netanyahu. Hoewel de minister van Buitenlandse Zaken Casper Veldkamp (NSC) zegt het ICC te respecteren, is hij net als de buitenlandwoordvoerder van de VVD in de Tweede Kamer openlijk kritisch over het ICC.

De aanval op de media is zo mogelijk nog vijandiger. Lang was het onder politici goed gebruik om niet openlijk kritiek te uiten op de parlementaire journalistiek, omdat dat op overheidsinvloed lijkt en de onafhankelijkheid daarmee in het geding komt. Maar Wilders noemt de NOS onverbloemd een ‘staatsomroep’, en hij riep zijn X-volgers vorig jaar op om hun abonnement op Trouw op te zeggen na een spotprent. Daarnaast noemde hij journalisten al in 2021 ‘tuig van de richel’. Hij deed dat overigens in reactie op een rapport waaruit blijkt dat 80 procent van de Nederlandse journalisten wel eens bedreigd wordt. Zo brengt hij journalisten verder in gevaar.

De waarheid als speelbal van de macht

Coalitiegenoot BBB doet hard mee aan de aanval op de media. Fractievoorzitter Caroline van der Plas, ooit zelf journalist, valt regelmatig journalisten aan die haar niet bevallen. Dat gaat van weglopen bij een boekpresentatie van een NOS-verslaggever, omdat die de verkiezingsuitslag neerzette als  ‘extreemrechts’, tot een verbod eisen op het Instagram-account Cestmocro omdat het antisemitisch zou zijn. Ze viel ook de NPO al eens aan omdat een personage in een fictieserie de boerenprotesten vergeleek met de NSB. BBB-Kamerlid Claudia van Zanten eiste tot tweemaal toe een onderzoek naar de berichtgeving van de NOS over Gaza, omdat de omroep partijdig zou zijn in het nadeel van Israël.

Maar ook de VVD en NSC doen eraan mee. Als minister van Justitie en Veiligheid bracht Dilan Yesilgöz journalist Tim Hofman in diskrediet toen hij kijkers van zijn programma BOOS opriep geweld door de politie tegen demonstranten bij hem te melden. En VVD-kamerlid Ulysse Ellian stelde dat ‘je bijna zou denken dat afkeer van Israël en Joden een vereiste is om bij de NRC te werken’. NSC-Kamerlid Aant Jelle Soepboer wilde zelfs dat journalisten hun journalistieke code zouden aanpassen na een kritische documentaire over het omstreden Sunneklaasfeest op Ameland. Als regeringspartijen de media tot vijand maken dan is de persvrijheid in gevaar. Het doel is duidelijk: als kiezers de media wantrouwen, wordt de waarheid een speelbal van de macht.

Tot slot, onderwijs en wetenschap: in 2011 stelde huidig Kamervoorzitter en PVV’er Martin Bosma al Kamervragen over een cursus over politieke framing aan de Erasmus Universiteit die volgens hem een ‘anti-PVV-cursus’ was. Wilders dreigt wetenschappers met vervolging. De partij steunt initiatieven zoals een meldpunt voor ‘linkse indoctrinatie in het onderwijs’. Bovendien wil de PVV geen onderwijs meer over gender, en samen met de BBB kwam de partij in het geweer tegen ‘De Week van de Lentekriebels’, de projectweek over seksuele voorlichting. Van der Plas sprak zich ook al afkeurend uit over Paarse Vrijdag, de jaarlijkse dag waarbij scholen aandacht besteden aan seksuele diversiteit. Daarentegen wil ze wél verplichte landbouwlessen in het basisonderwijs.

Sinds het leiderschap van Dilan Yesilgöz gaat de VVD volledig mee in de aanval op de universiteiten. In haar HJ-Schoo lezing waarschuwt Yesilgöz dat ‘wokisme’ de democratische rechtstaat ondermijnt en dat op Nederlandse universiteiten geen open debat meer mogelijk is. Net als in de VS wint rechts in Nederland de cultuuroorlog tegen de democratie en ‘woke’ grotendeels omdat middenpartijen als de VVD, BBB en NSC het anti-woke frame van de PVV overnemen, net als bijvoorbeeld universiteitsbestuurders en hoofdredacteuren. Een andere manier om het onderwijs en de wetenschap te verzwakken is de ruim 1 miljard euro die dit kabinet wil bezuinigen op onderzoek en onderwijs.

Het vijandbeeld van extreemrechts

Extreemrechts wil organisaties die gelijkheid in de samenleving bewerkstelligen verzwakken. Hun programma is geworteld in racisme en uitsluiting en dat staat haaks op het gelijkheidsprincipe van de democratische rechtstaat. Zulke partijen presenteren zich als de stem van ‘het volk’ en tegen ‘de elite’ die het in de rechtspraak, de media en de wetenschap voor het zeggen zou hebben. Het is een simpel en krachtig vijandbeeld: de elite is corrupt en beschermt vooral zichzelf.

Politici in het midden en op links reageren defensief op zulke aanvallen. Ze leggen uit dat rechters onafhankelijk zijn, dat de wetenschap betrouwbaar is en dat journalisten hun werk goed doen. Terwijl: mensen wantrouwen instituties niet omdat ze dom zijn, maar omdat ze zich niet vertegenwoordigd voelen. Burgers ervaren het contact met overheidsorganisaties als onpersoonlijk, Nederlanders die bij een rechtszaak betrokken zijn geweest, hebben minder vertrouwen in de rechter, en vooral praktisch opgeleiden vertrouwen de nieuwsmedia steeds minder. Dat creëert een voedingsbodem voor verzet tegen de overheid, en daarmee voor extreemrechtse aanvallen.

Verdedigen van de instituties is daarom niet genoeg. Mensen willen dat hun problemen serieus worden genomen. Democratische politici moeten media, onderwijs, wetenschap en rechtspraak dus niet alleen verdedigen maar ook hervormen, verbeteren of opnieuw uitvinden. Eigenlijk klinkt dat als wat Pieter Omtzigt van plan was met zijn programma voor een Nieuw Sociaal Contract (NSC). Maar door toe te treden tot een regering met Wilders maakt hij polderfascisme juist mogelijk en draagt hij bij aan de afbraak van de instituties.

Door de instituties te willen verdedigen, dreigt het gevaar dat linkse partijen ermee vereenzelvigd worden. Dat is ook de analyse in de VS over het verlies van Joe Biden: hij verdedigde instituties die niet meer populair zijn bij het volk, inclusief de democratie. In Nederland is dat ook het gevaar. Links moet dus niet bang zijn om met grote nieuwe ideeën te komen. Niet de hogere btw op nieuwsmedia terugdraaien, maar onafhankelijke linkse nieuwsorganisaties opzetten. Niet de basisbeurs invoeren, maar een nieuwe universiteit verbeelden, gratis voor iedereen. Niet protesteren tegen de huurverhoging van Schoof 1, maar concrete plannen presenteren voor een duurzame en betaalbare stad. Extreemrechts wil de oude instituties verwoesten, links moet er iets mooiers voor terug bouwen.