Hoe politici met racisme weg­komen dankzij ‘hondenfluitjes’

‘Doe normaal of ga weg.’ Met die zin richtte toenmalig premier Mark Rutte zich in 2017 tot iedereen die zich volgens hem niet zou houden aan het Nederlandse ‘fatsoen’. Het past in politiek taalgebruik over de ‘gewone Nederlander’, soms ook wel de ‘hardwerkende Nederlander’. Ook vaak gehoord: ‘onze cultuur’, ‘onze normen en waarden’.

Deze termen zijn niet zo onschuldig als ze lijken: ze fungeren als een zogenaamd politiek hondenfluitje (dog whistle). “Zoals een hondenfluitje een hoge toon geeft die alleen honden kunnen horen, zo is een politiek hondenfluitje een boodschap met twee niveaus”, zegt Ian Haney López, hoogleraar rechten aan de Californische Berkeley-universiteit. “Op het eerste niveau lijkt het alsof het helemaal niet gaat over bijvoorbeeld ras, maar voor een select publiek roept het een scherpe reactie op.” Een politiek hondenfluitje kan racistisch, maar bijvoorbeeld ook lhbti+-hatend of seksistisch zijn. Over raciale hondenfluitjes schreef López in 2013 het boek Dog Whistle Politics en in 2019 het vervolg Merge Left: Fusing Race and Class, Winning Elections, and Saving America.

‘Gewone, hardwerkende’ (lees: witte) Nederlanders

In letterlijke zin gaan termen als ‘hardwerkende’ of ‘gewone Nederlander’ niet over ras: iedereen die in Nederland werkt, is gewoon en in theorie hardwerkend. Maar wat volgens López echt bedoeld wordt: witte Nederlanders. In hetzelfde straatje past de strijd voor ‘statelijke rechten’ in de Verenigde Staten. De term dateert uit de tijd van de Burgeroorlog, toen de zuidelijke staten streden voor hun ‘statelijke rechten’, maar eigenlijk de slavernij wilden behouden. Ze gebruikten de term ‘statelijke rechten’ om racistische segregatiewetten te verdedigen. Wie tegenwoordig over ‘statelijke rechten’ spreekt, roept herinneringen op aan een tijd waarin witte mensen absolute macht hadden over zwarte mensen, zegt López.

Politieke hondenfluitjes zijn overal en ze dienen een duidelijk doel: verdeeldheid zaaien. Volgens López zijn hondenfluitjes het belangrijkste instrument van neoliberale politici om brede steun te krijgen voor sociaal-economisch beleid dat slechts een heel select gezelschap daadwerkelijk dient. Hij vertelt erover in dit interview.

Er is een verschil tussen codetaal en politieke hondenfluitjes. Kun je dat uitleggen?

“We spreken van een hondenfluitje als codetaal bewust wordt ingezet om sociaal destructieve ideeën te bevorderen. Codetaal an sich is geen probleem; politici proberen wel vaker bepaalde doelgroepen voor zich te winnen door onderwerpen aan te kaarten die voor die groep belangrijk zijn. Barack Obama kreeg bijvoorbeeld van de Republikeinen vaak de kritiek dat hij hondenfluitjes gebruikte als hij dingen zei als ‘We shall overcome’. Met name voor één groep, zwarte Amerikanen, was dit een niet te missen verwijzing naar het strijdlied van de beweging van Martin Luther King – wel codetaal dus, maar geen hondenfluitje waarmee racistische ideeën worden gestimuleerd.”

Hoe gaat het gebruik van hondenfluitjes precies in zijn werk?

“Er zijn drie stappen in het proces. Eerst wordt het hondenfluitje ingezet. In feite duwt een politicus iemand een racistisch denkbeeld door de strot zonder dat die persoon het per se doorheeft. Vervolgens wordt de politicus waarschijnlijk ter verantwoording geroepen door iemand die zich meer expliciet met racisme bezighoudt en die het hondenfluitje wel herkent. Maar omdat de politicus nooit expliciet over ras gesproken heeft, kan hij het ontkennen.

Donald Trump deed het continu. Hij werd van racisme beschuldigd omdat hij Baltimore, waar veel zwarte Amerikanen wonen, een ‘door ratten geteisterde stad’ noemde en ontkende daarna dat hij het over ras had. De derde stap is: de politicus slaat terug. Conservatieven en extreem-rechtse politici draaien racisme om en laten hun aanhangers zo geloven dat progressieven en mensen van kleur een hekel hebben aan witte mensen. Op die manier wakkeren ze raciale angsten nog verder aan.”

Eén type hondenfluitje noem je de ‘zelfbeschermende leugen’. Wat is dat?

“De meerderheid van de Trump-supporters is in principe tegen racisme. Die mensen hebben problemen met witte nationalisten als David Duke (voormalig leider van de Ku Klux Klan, red.) en Steve Bannon, blijkt uit mijn onderzoek. Maar zij zijn wel bang voor rassenverschillen. Ze voelen wrok jegens zwarte Amerikanen, vertrouwen latino’s niet en zijn doodsbenauwd voor moslims. Ze maken zich zorgen over mensen van een ander ‘ras’, maar ze vinden zichzelf niet racistisch. Politici spreken hen aan in een codetaal die hun vertelt dat ze die angsten mogen hebben zonder racistisch te zijn.”

“Vervolgens wordt die taal gebruikt om hen te manipuleren. Een voorbeeld is de slogan ‘Make America Great Again’. Dat is een zelfbeschermende leugen, omdat het aan de oppervlakte niet om racisme, misogynie of homofobie gaat, maar om patriottisme. In werkelijkheid worden vooroordelen ermee aangewakkerd. Volgens mij zie je hetzelfde in Europa. Je vindt er een diep geïnternaliseerd gevoel van witte superioriteit terug bij goede, nette mensen die zichzelf niet als racistisch zien.”

Hoe kunnen mensen hondenfluitjes herkennen en tegengaan?

“Benoem het zodra je het hoort. Maar pas daarbij op dat je niet in het oude raamwerk van ‘wit tegen niet-wit’ blijft hangen. Dat is precies wat de rechterkant wil: dat we onszelf verdelen in raciale teams. Want dan kunnen ze, precies volgens het stappenplan voor hondenfluitjes, ontkennen dat ze racistisch zijn en vervolgens jou van racisme beschuldigen. Dan bereiken ze precies de verdeeldheid waar ze naar op zoek zijn. Om racisme en hondenfluitjes effectief te bestrijden, hebben we een paradigmaverschuiving nodig.”

Hoe bedoel je dat?

“Van oudsher zien we racisme alleen als de overheersing van witte mensen over niet-witte mensen. Dat perspectief leidt tot de conclusie dat witte mensen alleen worden geholpen, en niet getroffen, door racisme. Daaruit volgt dat racisme stoppen niet in het belang van witte mensen is. Maar wie het gebruik van racistische denkbeelden daarnaast ziet als wapen van de neoliberale elite tegen de middenklasse, realiseert zich dat ook witte mensen baat hebben bij het tegengaan van racisme, en dat samenwerking tegen witte dominantie mogelijk is.”

Wat moet de boodschap van zo’n samenwerking zijn?

“Dat we allemaal best wel hetzelfde zijn, maar tegen elkaar worden uitgespeeld zodat sommige mensen en bedrijven daarvan kunnen profiteren. Dat we een samenleving verdienen waarin voor iedereen gezorgd wordt, in plaats van dat welvaart in de handen komt van een kleine groep. Om rechts-extremisme, racisme en hondenfluitjes effectief te bestrijden, moeten we de strijd voor raciale gelijkheid en sociaaleconomische rechtvaardigheid samenvoegen. Uit mijn onderzoek blijkt dat 60 procent van de Amerikanen ontvankelijk is voor politieke boodschappen waarin die zaken worden samen gevoegd.”

Kan zo’n boodschap ook in Europa aanslaan?

“Mijn onderzoek richt zich specifiek op de VS, maar ik zie een universele tendens in het gebruik van ras als wapen om ons tegen elkaar uit te spelen. Europa moet oppassen dat het zich niet verder laat verdelen door politici die raciale en religieuze hondenfluitjes gebruiken om sociale solidariteit te laten afbrokkelen. Want als die solidariteit eenmaal wordt ondergraven, verdwijnt het idee dat de overheid voor iedereen hoort te zorgen.

In Europa worden hondenfluitjes vooral in termen van religie en cultuur geframed. Door te impliceren dat moslims gevaarlijke terroristen zijn, bijvoorbeeld. Wees waakzaam voor dat soort al dan niet subtiele boodschappen. Culturele verschillen zijn soms legitiem, maar vaak is er een onderliggende boodschap over zogenaamde raciale verschillen. Europa heeft in het verleden laten zien dat het een sterke, kapitalistische samenleving kan verbinden aan de gelukkigste en gezondste mensen ter wereld. Nu is het zaak dat uit te breiden naar mensen die historisch gezien niet als Europees werden gezien.”

Een langere versie van dit interview verscheen in 2020 in OneWorld Magazine en op OneWorld.nl.