Toen het coronavirus net zijn opmars begon te maken in Europa en de VS, bracht de Wereldgezondheidsorganisatie een
statement uit: ‘Stigma is gevaarlijker dan het virus zelf’. Aanleiding was de vastberadenheid van veel mensen – waaronder de Amerikaanse president Trump – om het virus te bestempelen als het ‘Chinese virus’. De weken ervoor nam het
racisme jegens mensen met een Aziatisch uiterlijk al ernstige vormen aan: in
Nederland werd een Chinees-Nederlandse studente met snijwonden naar het ziekenhuis gebracht.
“
Voor gemarginaliseerde groepen is de combinatie van stigma en virus levensgevaarlijk
Spoel een maand vooruit, en de xenofobische reacties op het coronavirus hebben zich net zo hard verspreid als het virus zelf. In
China slapen Afrikaanse migranten op straat; in de Golfstaten worden Ethiopische migranten
gedeporteerd; in onder andere
Ethiopië worden buitenlanders verbaal en fysiek aangevallen en
extreemrechtse politici in Europa grijpen hun kans om nog eens te benadrukken dat de grenzen dicht moeten.
Wat deze situaties met elkaar gemeen hebben: het gaat veelal om groepen die al gestigmatiseerd werden. We zien geen massale haatberichten, discriminerende maatregelen of huisuitzettingen voor wintersporters of carnavalsvierders, terwijl het virus waarschijnlijk langzamer op gang was gekomen in Europa als zij thuis waren gebleven. Gemarginaliseerde groepen worden nu verder uitgesloten, zelfs als het hun kans op besmetting vergroot. Voor hen is de combinatie van stigma en virus levensgevaarlijk.
‘Blijf gezond en laat geen zwarte klanten binnen’
Neem het racisme jegens Afrikaanse migranten in Guangzhou, China. Guangzhou huist sinds eind jaren 90 – toen de Chinese economie groeide terwijl de relatie met Afrika verstevigde – veel Afrikaanse migranten. Er wonen veel arbeidsmigranten zoals fabriekswerkers, maar ook hoogopgeleide ondernemers en buitenlandse studenten. Het aantal is onduidelijk omdat veel migranten tijdelijk blijven, maar in 2017 reisden
320.000 Afrikanen in en uit de stad. Inmiddels worden bepaalde wijken met ‘Little Africa’ aangeduid.
“
McDonald’s bood excuses aan vanwege een bord waarop stond: ‘Geen zwarte mensen toegestaan’
Deze groep krijgt de schuld van een tweede besmettingsgolf in de stad. Zo’n tweede golf is inderdaad gaande, mede door reizigers uit het buitenland, maar bijna
90 procent van hen heeft een Chinees paspoort. Begin april testten tientallen Amerikaanse en Britse
reizigers positief – en vijf Nigerianen. Maar alleen Afrikaanse migranten worden van de ene op de andere dag
uit huis gezet, en geweigerd door horecaondernemers. McDonald’s bood zijn excuses aan vanwege een
bord in een vestiging in Guangzhou: ‘Geen zwarte mensen toegestaan’. Omdat ook hotels Afrikanen weigeren, zijn sommigen zelfs dakloos geworden – op sociale media circuleren
beelden van mensen die op straat slapen, en door de politie nog eens extra worden geïntimideerd.
Racisme richting Afrikaanse migranten is verre van nieuw, vertellen bewoners aan CNN: regelmatig houden Chinese bewoners hun neus dicht in hun nabijheid, racistische advertenties zijn aan de orde van de dag en veel Chinese bewoners willen niet naast ze wonen. Toch lijkt het nu extra aangewakkerd, en niet alleen door de angst voor een virus: het waren de autoriteiten zélf die extra veiligheidsmaatregelen troffen voor Afrikaanse migranten, of zij nu recent het land uit waren geweest of niet, en die horecaondernemers opriepen om Afrikanen niet te helpen.
Een zondebok
Volgens Jessie Banfield, schrijver en programmacoördinator bij International Alert is het een wereldwijd patroon om ‘de ander’ de schuld te geven in tijden van crisis of ziekte. Een maand geleden
waarschuwde ze al voor xenofobische reacties op het virus. De organisatie waar Banfield voor werkt, International Alert, bemiddelt onder andere tussen bevolkingsgroepen die in een gewelddadig conflict verwikkeld zijn of zijn geweest. “Xenofobie komt niet uit het niets, die spanningen waren er al – en deze pandemie raakt ons op een slecht moment. Geopolitieke spanningen zijn verhard, grote delen van de wereld kennen al jaren gewelddadige conflicten, in Europa rukt het nationalisme op, overal heerst angst voor migratie. Dat wordt nu allemaal versterkt.”
“
Politiek leiders kunnen xenofobie tegengaan óf de angst manipuleren voor hun eigen doeleinden
De geschiedenis geeft Banfield gelijk: bij vrijwel elke grote gezondheidscrisis kregen kwetsbare groepen de schuld in de schoenen geschoven. De ergste epidemie die Europa ooit zag, de
pest, leidde tot een explosie van Jodenhaat waarbij over heel Europa gemeenschappen werden verwoest. Ook nu lijkt het
antisemitisme op te leven, vooral in de vorm van complottheorieën. Toen in de Verenigde Staten de
gele koorts in de negentiende eeuw uitbrak, werd het uitgebuit om slavernij te rechtvaardigen – Afro-Amerikanen zouden immuun zijn en daarom door kunnen werken.
HIV verergerde het stigma op homoseksualiteit, en werd in de VS deels afgeschoven op Haïtianen omdat een aantal van de eerste besmettingen bij Haïtiaanse immigranten waren vastgesteld. De
Ebola-uitbraak leidde tot discriminatie tegen Amerikanen van West-Afrikaanse afkomst, en
SARS in 2003 tot een golf van anti-Aziatisch racisme.
Het lijkt een menselijke drang, om in zulke tijden één groep aan te wijzen als overdrager van het virus, en zo een vals gevoel van controle te hebben. Maar het staat nooit op zichzelf, zegt Banfield. Hoe xenofobie uitpakt, hangt namelijk af van politieke keuzes: leiders kunnen het tegengaan, óf de angst manipuleren voor hun eigen doeleinden.
Eigen volk eerst
Op veel plekken zijn het vooral vluchtelingen en ongedocumenteerden die gevaar lopen door xenofobische maatregelen. In delen van
Libanon hebben Syrische vluchtelingen minder bewegingsvrijheid dan Libanezen, en als ze zich niet aan de regels houden wordt gedreigd om hun identiteitsdocumenten af te nemen. In onder andere
Italië,
Nederland en
Frankrijk roepen extreemrechtse politici dat asielzoekers het virus verspreiden; de Hongaarse premier Viktor Orbán heeft om die reden de grenzen gesloten voor asielzoekers. Trump wil met een presidentieel decreet alle immigratie naar de VS tijdelijk verbieden – om de ‘onzichtbare vijand’ tegen te gaan én om banen te beschermen,
zegt hij.
“
De Golfstaten nemen amper maatregelen om migranten in detentiecentra te beschermen
Zulke keuzes worden gemaakt onder het mom van gezondheid, maar hebben enkel als gevolg dat migranten zélf kwetsbaarder worden voor besmetting. Syrische vluchtelingen in
Libanon hebben beperkte toegang tot de gezondheidszorg, en in vluchtelingenkampen in
Europa is nagenoeg geen hulp, terwijl grote groepen mensen in kleine ruimtes zitten opgesloten.
Zo ook in de Golfstaten – Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten – waar afgelopen maand meer dan 2870 Ethiopische migranten zijn gedeporteerd. Ze zouden een mogelijke bron van besmetting zijn – niemand is getest. Migranten werken veelal onder het kafala-systeem, waarbij de werkgever beslist over een verblijfsvergunning; dat maakt ze extreem kwetsbaar voor uitbuiting, mishandeling en uitzetting. En ook hier lijkt hún gezondheid er niet toe te doen: volgens Human Rights Watch nemen de Golfstaten amper maatregelen om migranten in detentiecentra te beschermen en tijdens de laatste uitzettingen werden driehonderd à vijfhonderd mensen in kleine vliegtuigen gepropt.
Wat als de grenzen weer open gaan?
Grootse maatregelen zoals het sluiten van grenzen of uitzetten van migranten zijn een toneelstuk, zegt publieke gezondheidsexpert Clare Wenham tegen
the Atlantic. Reisbeperkingen kunnen de komst van een virus uitstellen, maar er is geen bewijs dat het virus met zulke maatregelen voorgoed wordt buitengehouden. Als het virus al in een land ís, halen reisbeperkingen nog minder uit. Maar om de indruk te wekken dat een volk veilig is, worden er maatregelen getroffen die inspelen op bestaande angsten voor ‘de ander’, effectief of niet.
“
De VN roept mensen op zich uit te spreken tegen termen als het ‘Chinese virus’, met de hashtag #IAmNotAVirus
Dat is ook een manier om angst te manipuleren voor eigen doeleinden, zegt Banfield. “Landen concurreren bijna met elkaar over wie de crisis het beste aanpakt en zijn vooral bezig met hun reputatie – alles om de indruk te wekken dat ze de situatie onder controle hebben.” Ze is bezorgd dat telkens wanneer reisbeperkingen (deels) worden opgeheven, de angst voor buitenstaanders opnieuw opleeft.
“
Wat niet helpt: oorlogsretoriek over een ‘vijand' waarmee we in oorlog zijn
Is dit dan niet tegen te gaan? Volgens een
onderzoek over anti-Aziatisch racisme sinds de corona-uitbraak moeten we in ieder geval waakzaam zijn op stigmatiserend taalgebruik. Wat volgens veel experts niet helpt is de
oorlogsretoriek van sommige landen, die over een ‘vijand’ spreken waarmee we in oorlog zijn. Trump is flink onder vuur komen te liggen omdat hij corona het ‘Chinese virus’ noemt, maar de term dook ook op in krantenkoppen en op sociale media. De
VN roept mensen op zich hiertegen uit te spreken, bijvoorbeeld met de hashtag #IAmNotAVirus.
Socioloog Harris Ali, gespecialiseerd in de sociale effecten van een gezondheidscrisis, legt de schuld ook bij sociale media, waar racistische berichten, geruchten, nepnieuws en complottheorieën zich sneller verspreiden dan ooit. Hij roept iedereen op om zulke desinformatie tegen te gaan: misschien zou er dan minder behoefte zijn aan schijnveiligheid door groepen buiten te sluiten, en meer aan internationale samenwerking.
Alleen met dat laatste kunnen we – beheerst – in de gaten houden of besmette personen grenzen over gaan, zegt Banfield – bijvoorbeeld door inkomende reizigers te testen. “We kunnen daar best beleid voor bedenken, zónder alle schuld bij buitenlanders of migranten te leggen. Dat vraagt leiderschap en samenwerking – en waakzaamheid op politici die willen profiteren van onze angst.”
We leven in onzekere tijden door het coronavirus. Er is behoefte aan betrouwbare informatie én verdieping. We hopen dat je dit bij ons vindt en wil bijdragen aan onze onafhankelijke journalistiek.
Dit kan je doen door te doneren of je te abonneren op ons magazine. Alvast bedankt!
