Celstraf op lift naar Ter Apel: hulp aan migranten steeds vaker strafbaar

‘Mijn naam is Hidaya Nampiima. Ik ben een asielzoeker, een vluchteling, een migrant en een moslim. Ik draag een hoofddoek. Ik ben ook een trots lid van de lhbti+-community en ik ben een zwarte vrouw. Ik vertegenwoordig alles wat Geert Wilders haat. Ik hoef niet uit te leggen dat ik bang ben.’

Aan het woord is de Ugandese Hidaya Nampiima tijdens een demonstratie op de Dam, een paar dagen nadat de PVV de grootste partij werd bij de verkiezingen in november 2023. Nampiima woont al zeven jaar in Nederland, maar heeft pas sinds kort een verblijfsvergunning. De afgelopen ging zij voorop in het demonstreren voor basisrechten voor ongedocumenteerde mensen.

Een van de bekendste protesten was in 2012, toen een groep Amsterdammers een leegstaande kerk in de wijk Bos en Lommer kraakte, later bekend als de Vluchtkerk. Een groep ongedocumenteerde vluchtelingen nam er haar intrek en verbleef er zes maanden: het Wij Zijn Hier-collectief. Ze protesteerden tegen het inhumane asielbeleid in Nederland en kwamen op voor hun eigen rechten en basisvoorzieningen. Hoewel het protest gericht was op de nationale overheid en politici, wilden de demonstranten ook een breder publiek bewust maken van het feit dat een grote groep mensen zonder papieren in het land woont.

Het collectief Wij Zijn Hier werkte. Kranten en tv-programma’s besteedden veel aandacht aan de bewoners van de Vluchtkerk en politici van de SP, GroenLinks en de ChristenUnie bleven er zelfs slapen. Binnen de PvdA werd in 2013 heftig gedebatteerd over het schrappen van het voorstel in het toenmalige regeerakkoord om ongedocumenteerd-zijn strafbaar te stellen. De druk werd opgevoerd doordat advocaten en kerken de Nederlandse staat voor het Europees Comité voor Sociale Rechten daagden en in het gelijk werden gesteld: Nederland was verplicht om opvang te bieden aan mensen zonder geldige verblijfsdocumenten (bekend als de bed-bad-broodregeling). Het Rijk opende in samenwerking met belangenorganisaties voor ongedocumenteerde mensen in 2019 de Landelijke Vreemdelingenvoorziening-opvang (LVV) in vijf steden: Amsterdam, Eindhoven, Groningen, Rotterdam en Utrecht. Dat leidde ook tot het einde van de kraakacties van Wij Zijn Hier. De meeste mensen van het collectief kregen uiteindelijk alsnog een verblijfsvergunning.

De noodzaak van protest is dezer dagen alleen maar groter geworden, maar ongedocumenteerde mensen en mensen in een asielprocedure zijn bang om op te komen voor hun rechten. Dat zien wij ook op ons Here to Support-kantoor in Amsterdam, waar ongedocumenteerde mensen langskomen met vragen over hun asielprocedure.

Tot je documenten krijgt, kun je beter onzichtbaar zijn, horen we bij Here to Support vaak. De angst die al bij hun vlucht begon, gaat hier gewoon door. Dat is niet vreemd als je kijkt naar het xenofobe narratief en verregaande anti-migratiebeleid. Het kabinet zet zich in om zoveel mogelijk ongedocumenteerde mensen het land uit te zetten en neemt zoveel mogelijk maatregelen om de asielprocedure uit te kleden en de rechten van asielzoekers te beperken. Ze krijgen minder rechtsbijstand, hun mobiele telefoon wordt uitgelezen en landen waar ze vandaan komen worden eerder als veilig bestempeld. Mede daardoor blijft de meest gemarginaliseerde groep van Nederland liever onzichtbaar, terwijl de strategie van Here to Support juist is: zichtbaarder worden.

Migranten als criminelen

Niet alleen worden de rechten van asielzoekers ingeperkt, steeds vaker worden migranten én de hulp aan (ongedocumenteerde) migranten zelfs gecriminaliseerd. Dat blijkt uit een recent rapport van PICUM, een internationaal netwerk van organisaties die ongedocumenteerde migranten bijstaan. In 2023 kregen zeker 117 mensen in de Europese Unie strafrechtelijke of administratieve procedures aan hun broek omdat ze hulp boden aan ‘irreguliere migranten’: migranten die zonder geldig visum naar Europa komen.

Daarnaast werden vorig jaar zeker 76 ongedocumenteerde migranten aangeklaagd vanwege hun komst naar Europa of, in de meeste gevallen, omdat ze bijvoorbeeld een auto of boot bestuurden waarin ook andere migranten vervoerd werden – mensensmokkel, volgens de autoriteiten. Slechts een handvol van dit soort zaken haalt de (Nederlandse) media. Zoals de zaak van hulpverlener Pieter Wittenberg, die in 2016 naar Lesbos ging om boten met vluchtelingen veilig naar de kust te brengen. Pas dit jaar werd hij samen met 23 andere reddingswerkers vrijgesproken, nadat de Griekse overheid ze had aangeklaagd voor mensensmokkel. En vorig jaar werden Abdulaal Hussein en Martine Doppen in Letland opgepakt omdat ze het zusje van de Sudanees-Nederlandse Hussein en een paar andere vluchtelingen te hulp waren geschoten. Ze kunnen tot acht jaar celstraf krijgen.

Ook in Nederland leidden dit soort situaties tot (voorwaardelijke) celstraffen: in 2021 werd een 72-jarige vrouw voor mensensmokkel veroordeeld omdat ze iemand vanuit een Frans vluchtelingenkamp naar Ter Apel had gebracht, en een 24-jarige man die net een jaar een verblijfsvergunning had, werd in datzelfde jaar veroordeeld omdat hij iemand zonder papieren een lift naar Ter Apel had gegeven.

In 2022 waren er in Nederland volgens PICUM 102 van dit soort zaken, een jaar eerder 89. Maar het werkelijke aantal strafzaken ligt waarschijnlijk veel hoger, zegt Marta Gionco van PICUM. De organisatie is voor haar telling grotendeels afhankelijk van berichtgeving in de media. “Maar vooral de zaken tegen migranten zelf krijgen heel weinig aandacht”, vertelt ze. Terwijl juist migranten vaak ook daadwerkelijk veroordeeld worden, zegt Gionco – al is het lastig om daar harde cijfers over te verzamelen. “Migranten krijgen vaak snelle procedures, zonder goede toegang tot een advocaat of een tolk. Witte Europeanen worden bijna altijd vrijgesproken, maar zo’n jarenlange rechtszaak heeft wel een afschrikkende werking voor andere mensen die hulp verlenen.”

Alarmklok over nieuwe richtlijn

Dit soort zaken wordt aangespannen op basis van de zogeheten EU-faciliteringsrichtlijn. Dat is het wettelijke kader rondom de binnenkomst, doorreis en het verblijf van ongedocumenteerde migranten in de EU. Lidstaten kunnen binnen dat kader hun eigen, bindende wetgeving maken. De huidige richtlijn stamt uit 2002, maar de Europese Commissie heeft een nieuwe versie voorgesteld die nu wordt beoordeeld door andere het Europees Parlement. Veel ngo’s, activisten en migrantenorganisaties hebben de alarmklok al geluid, want met de nieuwe richtlijn zou alle hulp aan ongedocumenteerde mensen strafbaar kunnen worden.

Dat heeft vooral te maken met onduidelijke en brede definities. Zo is de nieuwe richtlijn voornamelijk bedoeld voor hulpverlening met winstoogmerk, maar dat wordt zo breed opgevat dat op papier zelfs een huisbaas vervolgd kan worden voor het verhuren van een kamer, of iemand die een vergoeding krijgt aangeboden voor hulp maar die niet accepteert. De vrees bestaat dat straks elke vorm van informatievoorziening of juridische bijstand aan migranten strafbaar wordt. Ook het faciliteren van migratie zónder winstoogmerk zou een overtreding worden als er een risico bestaat op ‘schade aan de migrant’, zoals verdrinkingsgevaar. PICUM vreest dat dit meer zaken oplevert die vergelijkbaar zijn met die van de Afghaanse vluchteling die in 2020 in Griekenland werd gearresteerd voor het in gevaar brengen van zijn zesjarige kind, dat was overleden bij een schipbreuk onderweg naar Europa. Hij werd pas twee jaar later vrijgesproken.

De huidige EU-wetgeving laat het aan lidstaten zelf of ze een uitzondering maken voor mensen die uit humanitaire overwegingen handelen, maar de voorbeelden van zaken tegen reddingswerkers laten zien dat lidstaten amper uitzonderingen maken.

Gearresteerde hulpverleners

Daar komt nog bij dat vorig jaar het EU-migratiepact is aangenomen, vol met plannen die migratie en hulpverlening verder zullen criminaliseren. Gionco: “Het pact maakt detentie mogelijk van vrijwel iedereen die zonder papieren de EU bereikt, en het is nog onduidelijk of ngo’s wel toegang krijgen tot die mensen om hen bij te staan. Het kan meer situaties opleveren zoals nu in Polen, waar grensgebieden verboden gebied zijn voor buitenstaanders, waardoor elke hulpverlener die er alleen al aankomt meteen gearresteerd mag worden.”

De kern van het probleem ligt volgens Gionco bij het feit dat de EU mensensmokkel beschouwt als de voornaamste oorzaak van irreguliere migratie en daarom het strafrecht gebruikt om migratie tegen te houden. Onderzoek wijst uit dat mensensmokkel eerder het gevolg is van iets anders: een gebrek aan legale wegen naar Europa voor mensen die een veilig onderkomen zoeken. Maar de EU behandelt migranten steeds meer als criminelen, dus is de angst om opgepakt te worden is altijd aanwezig.

Onderdeel van een collectief

Met een groep ongedocumenteerde mensen keken wij dit jaar oude videobeelden van het protest van Wij Zijn Hier. Er werd vol ongeloof gekeken naar de ongedocumenteerde mensen die zich zo uit durfden te spreken, zo zichtbaar durfden te zijn. Het is niet vreemd dat ongedocumenteerde mensen hun precaire verblijf nu niet mer zo in gevaar willen brengen. Maar het is wel zorgwekkend als die mensen helemaal niet meer op durven te komen voor hun rechten, en afhankelijk zijn van de protesten van anderen. Maatschappelijke en politieke verandering komt altijd van onderaf, vanuit mensen die onrecht aan den lijve ondervinden en die in opstand komen.

Wat is er nodig om hun angst weg te nemen? “Ik heb me in Nederland – ondanks mijn status – nooit onveilig gevoeld, juist welkom”, vertelt Yoonis Osman Nuur, oud-lid en -woordvoerder van Wij Zijn Hier. “Ik was niet bang omdat ik me onderdeel voelde van een collectief.” In het essay We exist uit 2014 schreef hij: ‘Er zijn sterke mannen, moedige vrouwen en geweldige supporters nodig om onze zaak vooruit te helpen. Samen kunnen we de wereld veranderen.’ Dat is ook te zien bij demonstraties: als supporters, ngo’s en politie de veiligheid garanderen, zijn ongedocumenteerde mensen veel eerder bereid om ook te komen.

Maar op dit moment zijn de stemmen van de mensen die vóór een humaan asielbeleid zijn, niet voldoende te horen. Er zijn ontzettend veel organisaties die ongedocumenteerde mensen ondersteunen in hun nood en juridisch begeleiden, maar deze organisaties zijn noodgedwongen vooral bezig met individuele casussen en niet met de systeemverandering die nodig is. Met de nieuwe Europese wetgeving in het vooruitzicht weten we bovendien niet of ons werk op een gegeven moment ook gecriminaliseerd zal worden. Met de aankomende wetgeving uit Nederland en Europa voorzien wij nog meer mensenrechtenschendingen, uitsluiting en angst voor protest.

Dit artikel verscheen eerder in OneWorld Magazine van september 2024.