Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Stoom, staal, olie en zweet bepalen het beeld in Dry Ground Burning (Portugees: Mateo seco em chamas, 2022), een filmische documentaire die draait om een groep jonge vrouwen – met hier en daar een mannelijke medestander – uit het Braziliaanse district Ceilandia, aan de uiterste rand van hoofdstad Brasilia. Tot zo’n tien jaar geleden tapten deze zogeheten gasolinheiras illegaal olie af uit ondergrondse pijpleidingen door op het land boven zo’n pijpleiding in het geniep een pompinstallatie te bouwen. De vrouwen – allemaal rond de twintig jaar oud – vormen de kolkende zwarte massa vervolgens om tot een bruikbare brandstof die ze verkopen aan motoboys: mannen op motoren die de benzine een stuk goedkoper dan aan de benzinepomp doorverkopen.
“
De vrouwen stelen olie van de energiebedrijven en laten inwoners van de favela meeprofiteren
De vrouwen zijn robin hoods in de favela: ze overleven door olie te stelen van energiebedrijven en laten veel inwoners van de favela meeprofiteren. Totdat de politie in 2013 een einde maakt aan de illegale brandstofhandel. De hoofdrolspelers van toen – van wie een deel in de gevangenis belandde – blikken in het langspeeldebuut van regisseursduo Joana Pimenta (Portugal) en Adirley Queirós (Brazilië) terug op een roemruchte periode. Ze brengen de raffinaderij van toen weer tot leven in een documentaire waarin de vrouwen – die intussen de dertig zijn gepasseerd en niet meer in de illegale brandstofhandel werkzaam zijn, maar bijvoorbeeld bij een bakstenenfabriek – tijdens beeldende reconstructies zichzelf spelen.
Een onmiskenbaar politiek pamflet
Pimenta en Queirós maken deel uit van een nieuwe activistische golf van Braziliaanse filmmakers. Dry Ground Burning werd bekroond met meerdere prijzen, waaronder de Grandprix voor beste lange documentaire op het prestigieuze Cinéma du Reél festival in Parijs waar vooral de sublieme ensceneringen uit de film op lof konden rekenen.
“
Dry Ground Burning laat ook de opmaat naar de verkiezing van de extreemrechtse Jair Bolsonaro zien
De documentaire oogt dan ook als een kruising tussen een western en een sciencefictionfilm. Neem alleen al de zinderende openingsscène: een vrouw tuurt in het volst van de nacht in de verte, ze steekt een sigaret op. Ze blijkt op een motor te zitten en rijdt weg. Even later zien we haar weer aan de rand van een onheilspellend industrieterrein, te midden van olievaten. In de verte komt een groep motorrijders aangestoven. De mannen rijden keurig netjes gechoreografeerd in een rondje om de vrouw. Zij blijkt Chitara te heten, en ze commandeert een vrouw die haar vergezelt: ‘Geef hem een vuurtje.’ Ze heeft benzine op de grond laten lekken, zodat de
motoboy kan zien dat het echte brandstof is.
Wat volgt is een deal ondergedompeld in een mysterieuze oranje gloed, alsof je naar Mad Max kijkt. Hollywood, maar dan in werkelijkheid. Het camerawerk is ook van regisseur Pimenta. En hoewel Queirós en Pimenta graag spelen met genreconventies is hun film onmiskenbaar een politiek pamflet. Zo toont Dry Ground Burning ook de opmaat naar de verkiezing van de extreemrechtse president Jair Bolsonaro in 2019. Een politicus die types als Chitara (gespeeld door Joana Darc Furtad en gebaseerd op diens leven) liever achter de tralies ziet, of dood. Met aanhangers uit de middenklasse die de armoede in de lage onderklasse van luiheid en criminaliteit beschuldigen.
Begrip voor de onmacht
Anders dan die middenklasse hebben de makers veel begrip voor het lot van de vrouwen uit de onderklasse. Ze maakten er tijdens interviews geen geheim van dat hun film ook anti-Bolsonaro is. Chitara’s ‘ondernemerschap’ is gewoon een kwestie van overleven, toont de film. Zo vertelt ze dat ze op een dag ontdekte waar oliepijpleidingen precies liepen en hoe ze vervolgens een lap grond kocht die precies lag boven zo’n aanvoerlijn – waarna ze met een paar handlangers een heuse pompinstallatie uit de grond stampte.
“
De makers maakten er in interviews geen geheim van dat hun film ook anti-Bolsonaro is
Nu is op die lap een gevangenis in aanbouw. Chitara en haar zus Léa (gespeeld door de mediagenieke Léa Alves da Silva) constateren dat er steeds meer politie op straat is verschenen. Brazilië is verworden tot een politiestaat. Dat wordt in de film geïllustreerd met satirische scènes waarin een pantserwagen vergezeld door twee drones rondjes rijdt door de favela. Zwaarbewapende mannen in zwarte pakken die zich identificeren als ware patriotten zitten in het voertuig. Zij representeren de politiemacht die alom aanwezig is in Braziliaanse favela’s en die het leven aldaar bemoeilijkt.
Robocop, maar dan echt.
Gaandeweg begin je als kijker de onmacht te begrijpen en de bijzondere keuzes die de personages maken. Je begrijpt bijvoorbeeld waarom Léa – die lesbisch is en dus een potentieel doelwit van conservatieve Bolsonaro-aanhangers – moeiteloos een 9 millimeter pistool kan ontmantelen en weer in elkaar kan zetten. Of waarom Andreia (gespeeld door Andreia Vieira) – die ook lid was van Chitara’s bende, en tegenwoordig als ex-gedetineerde een politieke carrière ambieert – haar heil zoekt bij een evangelisch kerkgenootschap, misschien wel in de hoop op een goddelijke interventie.
Dat laatste levert overigens een overdonderend mooie scène op: tijdens een dienst is in close-ups te zien hoe kerkgangers steeds meer opgaan in het gedans en gepreek. Pimenta en Queirós zorgen er op knappe wijze voor dat je als kijker ook in de gevoelswereld belandt van de personages. Het duo doet dat door de camera, net als Andreia, te laten dagdromen, door een shot soms net iets te lang vast te houden.
Samen sterk
Diezelfde Andreia heeft overigens een oplossing voor de problematiek waar zij en haar lotgenoten in verkeren. Ze voert campagne voor een nieuwe politieke partij voor de lagere onderklasse die zich ook richt op het lot van ex-gedetineerden die na een celstraf moeilijk aan het werk komen.
“
Als vrouwen als groep olie kunnen stelen, dan kunnen ze misschien ook de politiek veroveren
Dat lijkt vechten tegen de bierkaai, getuige een scène waarin haar geflyer wordt overstemd door een vrachtwagen waarin een aanhanger van Bolsonaro luid zijn plannen proclameert. Maar als een groep vrouwen zich even later bij Andreia voegt op een grote vrachtwagen die door de straten rijdt, dan blijkt hoeveel lawaai de vrouwen gezamenlijk kunnen maken.
Pimenta en Quirós lijken daarmee te stellen: als de vrouwen samen als solidaire groep olie kunnen stelen, dan kunnen ze misschien ook de politiek veroveren. Optimisme over de toekomst en het lot van de lagere onderklasse overwint in die zin uiteindelijk in dit fascinerende portret van sympathieke vrouwelijke gangsters.
