Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Het lijkt alsof je onzichtbaar bent, niet gezien wordt. Je mag geen opleiding volgen, niet werken, niet trouwen en je hebt geen toegang tot medische zorg. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de rechten die staatloze mensen missen. Vandaag is het drie jaar geleden dat de VN-Vluchtelingenorganisatie de campagne #IBelong begon, waarin het doel is gesteld om voor 2024 staatloosheid uit te bannen. De UNHCR komt nu naar buiten met het nieuwe rapport ‘“This is our home” Stateless minorities and their search for citizenship’. Tijd om de balans op te maken.
Wat is staatloosheid eigenlijk?
‘Staatloos zijn betekent dat geen enkel land volgens zijn wetgeving de betrokkene als zijn onderdaan beschouwt.’ De Rijksoverheid heeft een klinkklare definitie voor staatloosheid, en dus voor de 4000 mensen die in Nederland als staatloos staan geregistreerd. Hieronder vallen allerlei mensen; van Molukkers en Roma tot migranten uit de voormalige Sovjet-Unie, mensen van Surinaamse herkomst en Palestijnen uit Syrië.
Zij hebben de stempel ‘staatloos’ gekregen. Daardoor kunnen ze bijvoorbeeld wel reisdocumenten krijgen en na drie jaar verblijf in Nederland de Nederlandse nationaliteit aanvragen.
Een stel uit de voormalige Sovjet Unie
Eric en Gala komen uit de voormalige Sovjet Unie. Ze vluchtten in 1990 vanuit (het inmiddels onafhankelijke) Oekraïne naar de Verenigde Staten, voordat de Sovjet Unie uit elkaar viel. In Amerika deden ze een asielaanvraag die in 2002 werd afgewezen. In hun 11 jaar in de VS bouwden ze banden op met het land en hun gemeenschap. Ze hoopten op een Amerikaans staatsburgerschap, maar ze werden staatloos vanwege het instorten van de Sovjet Unie.
Eric en Gala komen uit de voormalige Sovjet Unie. Ze vluchtten in 1990 vanuit (het inmiddels onafhankelijke) Oekraïne naar de Verenigde Staten, voordat de Sovjet Unie uit elkaar viel. In Amerika deden ze een asielaanvraag die in 2002 werd afgewezen. In hun 11 jaar in de VS bouwden ze banden op met het land en hun gemeenschap. Ze hoopten op een Amerikaans staatsburgerschap, maar ze werden staatloos vanwege het instorten van de Sovjet Unie.
In 2007 worden ze gedeporteerd naar Oekraïne. Eric en Gala vechten hun vermeende Oekraïense identiteit met succes aan, waardoor ze weer naar de VS gedeporteerd worden. Tijdens een overstap op Schiphol verhinderd de Nederlandse Marechaussee ze aan boord van hun vliegtuig te gaan. Sindsdien verblijven ze in Nederland, zonder verblijfsvergunning en bewijs van hun identiteit, en verhuizen ze van het ene naar het andere asielzoekerscentrum.
Bron: VN Rapport Staatloosheid in Nederland
Hoe groot is het probleem wereldwijd?
Het aantal erkende staatlozen ligt wereldwijd rond de 4 miljoen, zo schat de UNHCR. Daarbinnen vallen de 4000 in Nederland erkende staatloze. Zij maken weer deel uit van een groep van 80.000 mensen die als ‘nationaliteit onbekend’ geregistreerd staan, waar zich veel niet-erkende staatlozen onder bevinden. Wereldwijd wordt momenteel het aantal dergelijke ‘officieuze’ staatloze geschat tussen de 10 en 12 miljoen.
“Als een moeder is gevlucht en de vader is om welke reden dan ook niet meer in beeld, kan het kind geen nationaliteit krijgen.
Volgens Carol Batchelor, Directeur van de Afdeling Internationale Bescherming van de UNHCR, is een van de problemen dat je in sommige landen een burger wordt als je er geboren bent. In andere landen wordt de nationaliteit doorgegeven door de ouders. “Neem Syrië, waar veel mensen hebben moeten vluchten. Syriërs geven hun nationaliteit door via de vader. Als een moeder is gevlucht en de vader om welke reden dan ook niet meer in beeld is, kan het kind geen nationaliteit krijgen.” Wanneer er geen officiële documenten zijn wordt het bepalen van de nationaliteit nog moeilijker.
Wat als je niet eens stateloos bent?
Van deze 80.000 mensen heeft een groot aantal niet officieel de stempel ‘staatloos’. Zij bestaan dus eigenlijk niet. Ze hebben nog minder rechten dan iemand die staatloos is, om niet te zeggen geen. “Om te werken, te trouwen, een huis te bezitten en naar school te gaan heb je een nationaliteit nodig”, legt Batchelor uit. “Met de #IBelong-campagne willen we dit onder de aandacht brengen. Iedereen die deel uitmaakt van een staat heeft een saamhorigheidsgevoel. Dit vormt onze identiteit als mensen. Staatlozen hebben het gevoel nergens bij te horen. Laat staan als je niet eens officieel staatloos bent.”
Wat moet er gebeuren om staatloosheid te beëindigen?
Een procedure om mensen als staatloos te erkennen is noodzakelijk. Jelle Klaas van The Public Interest Litigation Project (PILP) ziet dit als de eerste stap: “Er zijn allerlei rechten in Nederland voor staatlozen, maar er ontbreekt een staatlozen erkenningsprocedure. Er is geen manier om vast te stellen of je staatloos bent. Eigenlijk is dat de toegangspoort om iemand rechten te geven. Zonder dat kan je staatloosheid ook niet opheffen.”
“Staatlozen hebben het gevoel nergens bij te horen. Laat staan als je niet eens officieel staatloos bent.
De overheid werkt sinds 2014 aan een nieuw wetsvoorstel, om de vaststellingsprocedure van staatloosheid officieel vast te leggen. Als die wet er komt zal hoogstwaarschijnlijk een rechter kunnen vaststellen of iemand al dan niet staatloos is. Volgens Klaas gaat het te langzaam: “Het laatste nieuws is uit eind 2016 en er is geen zicht op wanneer dit in de Kamer behandeld gaat worden. En uit wat wij tot nu toe hebben gezien van de insteek van de wet blijkt dat niet iedereen ermee geholpen zal zijn. Zo gaat het de situatie van bijvoorbeeld mensen zonder verblijfsvergunning, die wel opgegroeid zijn in Nederland, niet verbeteren.”
Maar, zeggen zowel Batchelor als Klaas, het is een probleem dat tamelijk makkelijk opgelost kan worden. Klaas: “Het is een bureaucratisch probleem, van registraties, door mensen gecreëerd. Het kan met één pennenstreek ook door mensen worden opgelost, door iemand erkennen.” Batchelor wijst ook op de VN-Verdragen die over staatloosheid gaan. “Daarin staat precies wat er moet gebeuren. Zo kunnen mensen in ieder geval officieel staatloos worden, in plaats van helemaal niet herkend te worden.”
Verdragen
Nederland heeft naast tientallen andere landen twee belangrijke Staatloosheidverdragen gesloten: het Verdrag betreffende de Status van Staatlozen uit 1954 en het Verdrag tot Beperking der Staatloosheid uit 1961. Deze verdragen verplichten de Staten om staatlozen te beschermen, om staatloosheid te voorkomen en staatloosheid op te heffen.
Bron: PILP
Nederland heeft naast tientallen andere landen twee belangrijke Staatloosheidverdragen gesloten: het Verdrag betreffende de Status van Staatlozen uit 1954 en het Verdrag tot Beperking der Staatloosheid uit 1961. Deze verdragen verplichten de Staten om staatlozen te beschermen, om staatloosheid te voorkomen en staatloosheid op te heffen.
Bron: PILP
Wat houdt regeringen tegen staatloosheid sneller officieel te erkennen?
Als het zo makkelijk is zouden staten er snel naar handelen, zou je denken. Toch komt er de nodige bureaucratie en navelstaren bij kijken. “Staten kijken naar hun eigen identiteit; er zijn mensen die daarbij horen en mensen die erbuiten vallen. Wij vragen staten dit niet te doen, want iedereen heeft recht op een nationaliteit”, vindt Batchelor. “Wanneer een bepaalde groep wel erkend wordt en een andere niet, kan het eruit zien als politieke inmenging en ontstaat er frustratie. Maar voor een staatloos persoon slaan al die redenen nergens op.”
Is er geen staatloosheid meer in 2024?
Ook hierover zijn Batchelor en Klaas het eens: het gaat de goede richting op. Sinds het opzetten van de #IBelong-campagne hebben een aantal staten de internationale verdragen omtrent staatloosheid geratificeerd en in bijvoorbeeld Thailand kregen 30.000 mensen onlangs een nationaliteit, vertelt Batchelor. “Maar als we in 2024 wereldwijd geen staatloosheid meer willen hebben, dan hebben we gerichte inspanningen nodig om te identificeren wie er staatloos is, wie het meeste risico loopt en hoe we die situaties kunnen aanpakken. Wat we vragen is dat staten de banden erkennen die mensen al met hun land voelen.” Als iemand zich Nederlander voelt, moet die persoon dat dus makkelijker kunnen worden.
“Staten kijken naar hun eigen identiteit; er zijn mensen die daarbij horen en mensen die erbuiten vallen
Maar we moeten eerst een stap terug, zo lijkt het. Allereerst moet de groep staatlozen erkend worden als zodanig, ook in Nederland. “Er zijn tienduizenden mensen in Nederland die zeer waarschijnlijk staatloos zijn”, stelt Klaas. “Zij kunnen helemaal geen beroep doen op de rechten die er bij de VN zijn voor staatlozen om hen bescherming en een oplossing te bieden. Dat lijkt me een groot probleem dat eerst geadresseerd moet worden.”
