In ‘apartheids­staat’ Israël staat dis­crimi­natie van niet-Joden in de wet

De Israëlische actrice Rotem Sela werd beroemd om haar rol in de Israëlische romkomserie Beauty and the Baker, waarin zij een fotomodel en rijke erfgename speelt die een relatie aangaat met een bakker. Maar in maart 2019 was Sela ineens het middelpunt van een politieke discussie, toen ze op Instagram reageerde op badinerende opmerkingen van de Israëlische minister van Cultuur over Arabische burgers: ‘Wanneer zal iemand in deze regering het publiek vertellen dat Israël een land is van al zijn burgers?’ Premier Netanyahu antwoordde op hetzelfde medium dat hij de actrice toch moest corrigeren: ‘De natiestaat Israël is niet van al haar burgers, maar alleen van het Joodse volk.’ Kortom: de ene burger is de andere niet. Dat is in een notendop de definitie van een ‘etnocratie’.

In een etnocratie heerst een bepaalde groep mensen over de rest van de bevolking. Het onderscheid is soms gebaseerd op afkomst, soms op huidskleur, of op religie. Onderling kunnen deze staatsstructuren enorm van elkaar verschillen. Het was de Israëlische geograaf Oren Yiftachel die in de jaren 90 de politicologische theorie achter dit fenomeen begon te ontwikkelen. Volgens Yiftachel is zijn land veel te lang geframed als een democratische rechtsstaat. ‘Dat is feitelijk onjuist’, zegt de professor aan de Ben Gurion Universiteit van de Negev in 2022 daarover in een interview met de Middle East Monitor. ‘Er is geen gelijkwaardig burgerschap.’ Een veel accuratere omschrijving is volgens hem: een ‘etnocratie’.

In tegenstelling tot fascistische regimes, die gekenmerkt worden door extreem autoritair leiderschap, proberen etnocratieën zichzelf democratisch te legitimeren. Dat weerhoudt extreemrechts er niet van Israël te noemen als argument voor het streven naar etnische zuiverheid, want waarom zou dat in Israël wel mogen en elders niet? Die redenering kan heel goed samengaan met antisemitisme. Zo nam lijsttrekker van Forum voor Democratie Thierry Baudet het in 2021 op voor Israël, ‘die bloeiende etnostaat in het Midden-Oosten’ om een jaar later een klassieke antisemitische complottheorie te retweeten.

Is de Israëlische etnocratie uniek?

Volgens Yiftachels definitie is een etnocratie dus een type regime dat zich hult in een laagje democratische vernis, waarin één etnische groep structureel de macht heeft, ondanks de aanwezigheid van andere groepen. Hoewel hij het concept ontwikkelde met Israël in gedachten, voldoen en voldeden ook andere landen aan deze definitie, van het door protestanten gedomineerde Noord-Ierland en Zuid-Afrika onder het witte apartheidsregime tot hedendaags India onder Hindoepartij BJP. Premier Narendra Modi van die partij regeert sinds 2014 en bevoordeelt Hindoes ten koste van andere bevolkingsgroepen, wat critici etnonationalisme noemen.

Het moge duidelijk zijn: etnocratieën kunnen onderling nogal van elkaar verschillen. In sommige etnocratieën ligt de discriminatie letterlijk vast in de wet. Dat was bijvoorbeeld het geval in Zuid-Afrika tussen 1948 en begin jaren 90, waar rassensegregatie het officiële systeem was. Afgelopen oktober legde de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa in een toespraak op een vredesconferentie in Caïro een verband tussen die periode van apartheid in zijn land en de situatie in Israël: ‘Als Zuid-Afrikanen kunnen we ons inleven in wat er met de Palestijnen gebeurt.’

Ook Amnesty International en Human Rights Watch beschuldigen Israël ervan apartheid te bedrijven, wat een misdaad tegen de menselijkheid is. Het Israëlische Ministerie van Buitenlandse Zaken noemde de beschuldigingen van de twee mensenrechtenorganisaties respectievelijk ‘antisemitisch’ en ‘verzonnen en zowel belachelijk als vals’. Maar critici wijzen op de Israëlische Wet op de Natiestaat, waarin te lezen is dat alleen Joden recht hebben op nationale zelfbeschikking. Sinds de Knesset, het Israëlische parlement, in 2018 instemde met die controversiële wet, staat zwart op wit dat niet alle burgers van Israël gelijke rechten genieten.

Zuid-Afrika zette de presidentiële woorden van solidariteit met de Palestijnen om in daden en diende in december een zaak in tegen Israël bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, met de beschuldiging dat Israël genocidale handelingen uitvoert in de Gazastrook. Het zal jaren duren voordat het tot een uitspraak komt, maar het is niet voor het eerst dat critici Israël van zoiets betichten.

Leidt etnocratie altijd tot etnische zuivering?

De vraag of Israël genocide probeert te plegen op de Palestijnen leeft al lang. In zijn boek Ten Myths About Israel (2017) noemt de Israëlische historicus Ilan Pappe genocide, oftewel volkerenmoord, ‘de enige accurate manier om te beschrijven wat het Israëlische leger sinds 2006 uitvoert in de Gazastrook’. Hij verwijst de Israëlische bewering dat de acties deel uitmaken van een zelfverdedigingsoorlog tegen terreur naar het rijk der fabelen. Volgens hem is het doel van de staat Israël vanaf het begin geweest de Arabische bewoners uit het land te verdrijven. ‘Etnische zuivering is al een realiteit voor de Palestijnen sinds 1948’, verklaarde ook Speciaal rapporteur van de Verenigde Naties voor de bezette Palestijnse gebieden Francesca Albanese onlangs in een interview met De Standaard, verwijzend naar het jaar waarin de staat Israël werd afgekondigd en bijna de helft van de Palestijnse bevolking werd verdreven, het land ontvluchtte of werd vermoord.

Toch zijn etnische zuiveringen en volkerenmoord niet altijd de uitkomst van etnocratische regimes, schreven onderzoekers James Goodman en James Anderson in 2016 over het fenomeen. In sommige gevallen hebben de machthebbers de onderdrukten te hard nodig. Zo was het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime een dictatuur van een witte minderheid die voor arbeidskracht afhankelijk was van de Zwarte bevolking. En andere regimes beginnen weliswaar niet met genocidale bedoelingen, maar verzandden er wel in, voeren de onderzoekers aan, zoals de Turkse democratische hervormingsbeweging begin vorige eeuw, die uitmondde in de massamoord op de Armeense minderheid in Anatolië.

Wat heeft etnocratie met kolonialisme te maken?

Menig etnocratisch regime is te herleiden tot voormalige koloniën – een soort etnocratieën avant la lettre omdat de bezettende macht per definitie in de minderheid was. Vaak spande de kolonisator een bevolkingsgroep voor zijn karretje en gaf ze privileges en bestuurlijke posities. Daardoor ontstonden spanningen die tot ná de onafhankelijkheid zouden doorwerken. Zo heeft de achtergestelde positie van de Tamil minderheid in postkoloniaal Sri Lanka onder andere zijn oorsprong in de bevoorrechte positie die de Tamils hadden onder Brits bewind, wat onder de Sinhalese meerderheid afgunst opriep.

Ook Israël heeft een koloniale historie: voordat de staat Israël werd uitgeroepen, stond Palestina onder Brits mandaat. Vanaf het eind van de negentiende eeuw trokken veel Oost-Europese Joden naar Palestina, op de vlucht voor de pogroms in Oost-Europa. De Britten beloofden hun een veilig thuis in Palestina – zonder noemenswaardig overleg met de overgrote Arabische meerderheid van de bevolking. ‘Het is bijna wonderbaarlijk dat Israël, ondanks de jaren van militaire bezetting, nooit geïdentificeerd wordt met kolonialisme of koloniale praktijken’, schreef de beroemde Palestijns-Amerikaanse academicus Edward Said rond de eeuwwisseling.

Een ding hebben alle etnocratieën gemeen, aldus bedenker van het concept Oren Yiftachel: het zijn stuk voor stuk instabiele samenlevingen. ‘Inherent wankel en gedoemd te mislukken’ noemt hij ze in de eerdergenoemde bundel over etnocratie. Om er een waarschuwing aan toe te voegen aan wie zichzelf in een gevestigde democratie waant: afglijden tot een etnocratie gaat sneller dan je denkt. ‘Israël/Palestina is geen uitzondering, maar eerder een uitvergroting van een proces dat ook elders speelt.’

Yiftachel signaleert hoe in westerse democratieën verschillen beginnen te ontstaan tussen de rechten van ‘veteranen’ en ‘nieuwkomers’ (migranten), waarbij tweederangsburgers worden gecreëerd: ‘De recente voorbeelden van de Brexit en de opkomst van Donald Trump in de VS zijn duidelijke illustraties dat zelfs in de meest liberale kapitalistische samenlevingen etnocratische overwegingen stevig op de agenda staan.’ Yiftachel schreef dit in 2016. Had hij toen de titel van het verkiezingsprogramma van de PVV in 2023 geweten (‘Nederlanders weer op 1’), dan had hij die wellicht aan zijn rijtje willen toevoegen.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 22 januari 2024.