De beelden uit de Oekraïense stad Boetsja, waar Russische soldaten
waarschijnlijk oorlogsmisdaden begingen, gaan door merg en been. Het Internationaal Strafhof (ICC) doet nog onderzoek, maar de Oekraïense president Zelensky spreekt al van genocide.
“
Poetin beweerde (zonder bewijs) dat juist Oekraïne zich aan genocide schuldig maakte
Dat hij die term gebruikt is veelzeggend: genocide wordt veelal gezien als de ergste misdaad die er bestaat. Niet voor niets
beweerde Poetin voor de invasie zélf dat Oekraïne genocide pleegde tegen Russischsprekenden, in een poging zijn inval te rechtvaardigen. Daar werd geen enkel bewijs voor gevonden, maar het laat zien dat de term vaak wordt misbruikt – of juist krampachtig vermeden – voor politieke doeleinden.
Zo besloot het Witte Huis pas vorige maand te spreken van een genocide op de Rohingya, een moslimminderheid in Myanmar. Ruim 740.000 mensen werden in 2017 met grof geweld door militairen uit hun dorpen verdreven, tienduizenden kwamen daarbij om het leven. Waarom nu pas die erkenning? De Amerikaanse regering aarzelde immers geen moment om te spreken van genocide in Xinjiang in China, waar de Chinese overheid Oeigoeren, ook een moslimminderheid, onder onmenselijke omstandigheden vastzet in ‘heropvoedingskampen’ en gevangenissen?
Wat is genocide?
Het Genocide Verdrag uit 1948, inmiddels ondertekend door 152 landen, definieert genocide als ‘handelingen om een groep te vernietigen’. Onder die handelingen vallen het doden, mentaal of psychisch verwonden of in levensgevaarlijke omstandigheden laten leven van de groep. Ook gedwongen geboortebeperking of deportatie van kinderen naar een andere groep vallen onder genocide.
Belangrijk is dat het gaat om een nationale, etnische, godsdienstige of raciale groep. Wetenschappers stellen voor om ook culturele en politieke groepen toe te voegen. Beide termen verdwenen in 1948 uit de concepttekst op aandringen van toenmalig Sovjetleider Jozef Stalin, die zijn geweld tegen culturele en politieke groepen wilde vrijwaren.
De Verenigde Naties erkennen genocide sinds 1946 als internationale misdaad, vlak na de Holocaust, de eerste genocide die zo genoemd werd. Genocide valt onder de categorie misdrijven tegen de menselijkheid, wat betekent dat het geweld wijdverbreid en stelselmatig tegen de burgerbevolking wordt gepleegd.
Erkenning doet ertoe
“
Het is niet aan overheden om te bepalen wanneer van genocide sprake is
Er is weliswaar een duidelijke definitie van ‘genocide’ (zie kader hierboven), maar in de praktijk is de vraag wat wel en niet genocide is, vooral een geopolitieke kwestie. “De term wordt door staten bijna nooit onschuldig gebruikt”, zegt Ugur Üngör, hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam. “Er is niet één autoriteit die bepaalt wat genocide is, en het is in elk geval niet aan overheden om uit te maken. Wetenschappers, onafhankelijke onderzoekers en juristen buigen zich daarover. Als een staat de term gebruikt, zit er vaak een addertje onder het gras.”
Genocide is geen ‘lichtknopje’, benadrukt de hoogleraar. “Het is geen kwestie van ja of nee, maar meer of minder genocidaal.” In Oekraïne nu, maar ook in Syrië enkele jaren terug, durft hij te zeggen dat het geweld neigt naar ‘meer genocidaal’.
“
Erkenning van genocide vergroot de kans dat daders ooit vervolgd worden
Hoewel het gebruik van de term genocide vaak is ingegeven door politieke belangen, doet het er wel degelijk toe of landen, en dan vooral grootmachten zoals de Verenigde Staten, een genocide als zodanig erkennen. Erkenning vergroot namelijk de kans dat daders ooit vervolgd worden. In principe hebben landen de plicht om genocides te bestraffen. In de praktijk gebeurt dat alleen als het land waar de genocide plaatsvond wil meewerken of als andere overheden dat land dwingen om mee te werken. Als politici een genocide niet erkennen, is de kans op berechting door het Internationaal Strafhof in Den Haag heel klein.
Waarom de ene genocide wel wordt erkend en de andere niet, of erg laat, heeft alles te maken met politieke belangen. De voormalige Amerikaanse president Trump sprak waarschijnlijk niet vanuit solidariteit van een Oeigoerse genocide, maar omdat het binnen zijn anti-Chinese agenda paste. Jarenlang wilde de VS daarentegen niet van een genocide op de Rohingya spreken, officieel omdat dat de politieke banden met Myanmar zou verstoren. De ommekeer kwam een jaar nadat het Myanmarese leger een coup pleegde. “Het zou kunnen dat dit besluit te maken heeft met de coup, dat het een manier is om de regering onder druk te zetten”, aldus Üngör. De VS heeft het al over vervolging van de militairen die nu het land regeren.
Bondgenoten willen elkaar niet voor het hoofd stoten
De Armeense genocide uit 1915, waarbij 1 tot 1,5 miljoen Armeniërs werden vermoord door het Ottomaanse Rijk, het huidige Turkije, erkenden de Amerikanen
pas vorig jaar. Dat gebeurde pas nadat de relatie met Turkije – dat altijd een belangrijke bondgenoot was – bekoeld was. Turkije zelf ontkent nog steeds dat er een genocide is geweest. Nederland spreekt van ‘de kwestie van de Armeense genocide’,
naar eigen zeggen omdat er nooit een juridische uitspraak over is gedaan. Volgens
critici speelt mee dat de Nederlandse regering Turkije, een NAVO-bondgenoot, niet voor het hoofd wil stoten.
“
De massamoord op linkse Indonesiërs werd niet unaniem als genocide aangemerkt: zij waren een politieke groep
Üngör wijst ook op de Indonesische genocide uit 1965. “Die is nooit door de VS erkend, omdat Indonesië een belangrijke bondgenoot was en is.” Hij doelt op de massamoord op politiek links midden jaren zestig, geleid door generaal – en latere president van Indonesië – Suharto, waarbij zeker een half miljoen Indonesische burgers omkwamen. De VS
bleek daar nauw bij betrokken te zijn, onder meer door namen van communisten door te geven, want het wilde een anticommunistische bondgenoot in de regio. De massamoord is nooit internationaal als genocide aangemerkt, mede omdat politieke groepen volgens het Genocideverdrag uit 1948 geen slachtoffer kunnen zijn.
Meerdere wetenschappers alsook nabestaanden spreken wel van genocide.
Nog een reden waarom overheden het woord genocide soms vermijden: erkenning verhoogt de druk om (militair) in te grijpen. Om die reden vermeed het Witte Huis de term in 1994, toen de genocide op voornamelijk de Tutsi in Rwanda, waarbij uiteindelijk een 500.000 tot 1 miljoen mensen om het leven kwamen, al volop op gang was.
Veel genocides blijven onbestraft
Ook de
genocide in Namibië werd een eeuw lang niet erkend. Begin twintigste eeuw bracht Duitsland als kolonisator ruim 80 procent van de Herero en de helft van de Nama om het leven. Na de onafhankelijkheid in 1990 eiste Namibië geen erkenning van Duitsland van de genocide, omdat het land ‘ontwikkelingshulp’ van Duitsland hard nodig had. Nabestaanden bleven actievoeren, en vorig jaar erkende Duitsland de genocide dan toch. Het beloofde Namibië 1,35 miljard euro voor ‘wederopbouw en ontwikkelingsprojecten’.
Oekraïne is ook niet onbekend met eerdere genocides: het land maakte in de jaren 30 de Holodomor (letterlijk ‘hongerplaag’) mee, waarbij zeker 3,5 miljoen Oekraïners stierven door een gecreëerde hongersnood onder het bewind van Sovjetleider Stalin. Rusland heeft die genocide nooit erkend.
“
In de praktijk blijven veel genocides onbestraft
In de praktijk blijven veel genocides onbestraft, al zijn er uitzonderingen. Het Joegoslaviëtribunaal (opgericht in 1993) vervolgde onder meer de Bosnisch-Servische daders van de genocide in de Bosnische stad Srebrenica op duizenden islamitische mannen in 1994. In totaal veroordeelde het tribunaal 161 mensen, met als prominentste gedaagde militair leider Ratko Mladic, die in 2021 in hoger beroep levenslang kreeg. Üngör merkt op dat Mladic niet alleen vervolgd werd omdat hij vreselijke misdaden had begaan. “Maar vooral omdat er politieke wil was (binnen de VN-veiligheidsraad, red.) om een tribunaal op te zetten.”
Mensenrechten ondergeschikt aan politieke belangen
Zo’n tribunaal komt namelijk alleen van de grond als het land in kwestie meewerkt, óf als er een resolutie ligt van de VN-veiligheidsraad. Deze raad heeft vijf permanente leden met vetorecht, die het niet vaak eens worden: China, het Verenigd Koninkrijk, Rusland, Frankrijk en de VS. Zo’n resolutie kwam er na Srebrenica, na de genocide in Rwanda in 1994 en na de genocide in Darfur (Sudan) die sinds 2003 gaande is. Sinds 2002 worden er overigens geen losse tribunalen meer opgezet, omdat in dat jaar het Internationaal Strafhof werd opgericht.
“
Na een spoedverzoek besloot het Internationaal Strafhof alvast tot onderzoek naar het Russische handelen in Oekraïne
Dat hof doet inmiddels onderzoek naar de Rohingya-vervolging. Maar soms schiet het systeem tekort: zo is de genocide op de Jezidi’s in Irak door terreurgroep IS internationaal erkend, maar buigt het Internationaal Strafhof zich er nog niet over. Door botsende belangen, ingewikkelde regels en het voortdurende conflict in de regio, raken landen het niet eens over hoe en waar de daders berecht zouden moeten worden. De situatie in Oekraïne
houdt het Strafhof al wel in de gaten, na een spoedverzoek van 39 landen begin maart.
Politieke erkenning is geen garantie, maar wel een stap naar gerechtigheid, zegt Üngör. “Maar als we eerlijk zijn: je moet altijd een supermacht zoals de VS aan je kant hebben. Daardoor zijn mensenrechten onderhevig aan politieke belangen, mensenrechten staan eigenlijk altijd op de tweede plaats. De vraag is hoe we dat kunnen omdraaien.”
