Is de overheid tegen ‘Big Data’ opgewassen?

De aanjagers van deze technologische revolutie − Amazon, Apple, Facebook, Google en Microsoft naast nog een hele reeks andere multinationals uit met name Silicon Valley − zijn ongekende invloed gaan uitoefenen op de levens van miljarden mensen. Ze hebben zich zo ontiegelijk veel data, waaronder persoonsgegevens, toegeëigend, dat een aanzienlijk deel van het menselijk geheugen inmiddels in de cloud zweeft. Al doende zijn ze tot de meest waardevolle bedrijven ter wereld gaan behoren want, zo luidt het cliché, data zijn het nieuwe goud. Het vergaren, analyseren en doorverkopen van persoonsgegevens is zo lucratief dat de meeste ondernemingen zich er tegenwoordig in meer of mindere mate mee bezighouden. Schimmige partijen met namen als Cxense, MindTake en OpenX leggen zich er zelfs exclusief op toe.

De huidige situatie is complex: enerzijds zijn overheden en publieke instellingen in hoge mate afhankelijk geworden van techbedrijven. Denk aan steden (Amsterdam, Rotterdam) die zich met digitale technologie van derden willen transformeren tot ‘smart cities’, of ziekenhuizen (ook hier in de polder) die op Windows draaien en zich moeten schikken naar de grillen van Microsoft. Sommige van de commerciële partijen waarmee wordt samengewerkt zijn verwikkeld in ernstige schandalen, ondermijnen de democratie en betalen door fiscale goochelarij over extreme winsten nagenoeg geen belasting. En dan te bedenken dat het internet en Big Tech nooit hadden kunnen ontstaan zonder grootschalig universitair, en dus met publieke middelen gefinancierd, onderzoek. Anderzijds, en dit maakt het paradoxaal, staan overheden en Big Tech tegenover elkaar als het gaat om wetgeving en (on)rechtmatig handelen.

“De AVG is weliswaar mooie wetgeving, maar het ontbreekt aan handhaving”, zegt jurist Romain Robert van NOYB (‘My Privacy Is None Of Your Business’), een Europese organisatie voor digitale rechten. “Die is ook dusdanig ingewikkeld dat het voor burgers moeilijk is om hun rechten te claimen.” Johannes Kleis, hoofd communicatie van de Europese consumentenkoepel BEUC, is het daarmee eens en schrijft dit toe aan het ontoereikende optreden en samenwerken van privacytoezichthouders in de EU-landen. ‘’Helaas duren geschillen te lang”, zegt hij en noemt als voorbeeld Ierland, waar 2,5 jaar na de inwerkingtreding van de AVG nog steeds geen uitspraak is over een groot aantal klachten tegen bijvoorbeeld Google of Twitter.

Ondanks tekortkomingen is de Europese AVG gekopieerd door andere landen, van Colombia tot Zuid-Korea. Het wordt wel het Brussels effect genoemd: landen zien zich gedwongen Europese standaarden over te nemen willen ze handel blijven drijven met de EU. Dit gebeurde mede op aandringen van Big Tech. Techbedrijven die pleiten voor wetgeving? ‘’Ja, die opereren wereldwijd en willen daarom zo min mogelijk te maken hebben met verschillende regels ”, vertelt Robert van NOYB. “Gezien hun dominantie zijn ze ook beter in staat de evolutie van hun markt te voorspellen en kunnen ze gemakkelijk aansturen op wetten die in de komende jaren voldoen aan hun behoeften, en niet aan die van potentiële nieuwkomers.”

Duidelijke cijfers, maar die zeggen lang niet alles: lobbytransparantie blijft een probleem. Dat beaamt Geese, die alleszins bereid is te praten met lobbyisten maar vaak niet precies weet wie er wordt vertegenwoordigd door degenen met wie ze spreekt, wat ook niet eenvoudig te achterhalen is. “Een veel kwalijker probleem”, vervolgt ze, “is de invloed van Big Tech op de academische wereld. Het is heel moeilijk om tegenwoordig een academicus te vinden die niet op een of andere manier afhankelijk is van geld van techbedrijven.

Vorig jaar nog heeft de Technische Universiteit München samen met Facebook een Instituut voor Ethiek in Kunstmatige Intelligentie opgericht.” Daarnaast wijst Geese op een recente Duitse studie die laat zien hoezeer Google met financiering ook de journalistiek in de tang heeft. “Beangstigend” noemt ze dat omdat de onafhankelijkheid van de pers in het geding zou kunnen raken. Google heeft sinds 2013 alleen al in Europa ruim 200 miljoen euro aan ‘giften’ overgemaakt aan nieuwsorganisaties en met zijn Digital News Initiative sinds 2015 662 journalistieke projecten (mede) bekostigd.

Al met al mist Robert coherentie in het digitale EU-beleid en wijt hij dat deels aan het feit dat “verschillende afdelingen van de Europese Commissie verschillende doelen nastreven”, daarbij refererend aan de ‘strijd’ tussen handel en groei enerzijds en gegevensbescherming en privacy anderzijds. Lange tijd was dit ook een heet hangijzer met betrekking tot grote handelsakkoorden, maar sinds 2018 worden afspraken over internationale gegevensstromen door de EU netjes buiten dit soort verdragen gehouden.

Johannes Kleis van de Europese consumentenkoepel BEUC stelt dat het nu vooral van belang is dat de regulering van verschillende platformen (Facebook, Twitter, maar ook Airbnb, Booking, Uber, et cetera) “aan de realiteit van de jaren 2020 wordt aangepast” en er waar nodig tijdig kan worden ingegrepen op het gebied van eerlijke concurrentie. Op haar beurt wil Europarlementariër Geese zo snel mogelijk afrekenen met het business model van partijen als Facebook, waarbij geldt: of je gaat akkoord met ellenlange, onbegrijpelijke en dubieuze gebruikersvoorwaarden, of het hele feest gaat niet door.

Ten slotte een vlugge blik op de VS. Die blijven op het gebied van wetgeving achter bij de EU maar stil zit men er niet. In september publiceerden de Democraten een lijvig rapport waaruit blijkt dat techbedrijven te machtig zijn en dat actie vereist is. Met het oog op machtsmisbruik hebben Justitie en toezichthouder FTC respectievelijk een aanklacht tegen Google en een onderzoek tegen Facebook lopen. Lobbyisten verzetten zich ondertussen fel tegen (vooralsnog niet concrete) plannen om de techbedrijven op te delen ter bevordering van concurrentie. ‘Too complex to break up’ klinkt het in dit verband maar al te vaak.

Hoorzittingen in de Senaat waar ceo’s zich moeten verantwoorden voor al datgene wat inhoudelijk mis gaat op hun platformen en waarbij vanuit winstoogpunt niet wordt ingegrepen, draaien ondertussen telkens op niks uit. Privacy-expert en oud-Europarlementariër Marietje Schaake sprak in een recente column van “een aaneenschakeling van politici met scoringsdrang en een korte horizon versus gesloten topmannen die effectieve mediatrainingen hebben gevolgd”.

Ja, de herovering van onze data is ingezet en de weg om Big Tech aan banden te leggen ingeslagen. Google Maps geeft echter aan dat de weg vol valkuilen zit en de bestemming nog lang niet is bereikt.

Dit artikel verscheen eerst in OneWorld Magazine.