‘Is Europa’s grensbeleid moord?’

Grenzen zijn complex

Bij grenzen denken we meestal aan duidelijke afgebakende hekken of lijnen op een kaart die het ene territorium van het andere onderscheiden, maar in werkelijkheid zijn grenzen veel complexer dan dat. De Amerikaanse feministische schrijfster Gloria Anzaldúa (1942-2004) sprak van borderlands1, vrij vertaald ‘grensgebieden’. De Middellandse Zee is zo’n grensgebied. Hoewel de Europese kustlijn als een soort fysieke grens dient tussen Europa en daarbuiten, ligt de politieke grens ver uitgestrekt naar de landen aan de overkant.

De EU heeft namelijk een aanzienlijk deel van haar grensbeheer uitbesteed aan landen buiten Europa. Dat beleid laat duidelijk zien hoe Europa ver weg blijft van de verantwoordelijkheid en plicht om vluchtelingen te beschermen, zoals opgetekend in het Vluchtelingenverdrag van 1951. Zo is er al bijna acht jaar een deal met Turkije, waarin Turkije (in ruil voor veel geld) alle ‘nodige maatregelen’ neemt om te voorkomen dat mensen op irreguliere wijze van Turkije naar Europa reizen. Dat dit vooral leidt tot nog gevaarlijkere overtochten, lijkt geen reden voor de EU om iets te veranderen of verantwoordelijkheid te nemen.

Necropolitiek

Nog geen week voor de enorme scheepsramp vorig jaar bij Griekenland, waar ruim 600 mensen omkwamen bespraken 27 EU-lidstaten een nieuwe migratiedeal. In die ‘deal’ ging het, naast afspraken om asielzoekers ‘beter’ te verdelen over de Europese lidstaten, vooral over nog strengere grensprocedures, waarin mensen (ook kinderen) sneller in detentiecentra kunnen worden geplaatst als ze ‘geen kans maken op asiel’. In oktober leidde dat tot een akkoordmet tal van hardvochtige maatregelen.

Mark Rutte, Europese Commissievoorzitter Von Der Leyen en de Italiaanse premier Giorgia Meloni sloten vorige zomer een akkoord met Tunesië, waarin dat land net als Turkije, geld toegestopt kreeg van de EU in ruil voor ‘betere’ grensbewaking en strenger toezicht op mensensmokkel. De vraag is of dat soort verdragen iets veranderen of het probleem juist erger maken. Want door geen veilige routes te bieden aan mensen, maar in plaats daarvan de oversteek nog gevaarlijker en moeilijker te maken, worden taferelen gecreëerd die leiden tot alleen maar meer doden.

Het beleid lijkt op ‘necropolitiek’, een term waarmee de Kameroense historicus en politicoloog Achille Mbembe (1957) beschrijft in welke mate een soevereine macht (in dit geval Europa) controle heeft over de sterfelijkheid van mensen2. In dit geval is het het machtige, soevereine Europa dat bepaalt wie gewenst is en wie niet, wie mag leven en wie mag sterven. Dat blijkt niet alleen uit de deals met Turkije en Tunesië, en uit het aantal mensen dat verdrinkt in zee als gevolg van de extreme grenscontroles, maar ook uit de illegale ‘pushbacks’ die nu meer dan ooit plaatsvinden.

Essay gaat verder na de foto.

Grensmoorden

Bij pushbacks duwen grenswachten migranten letterlijk ‘terug’, de grens over die ze hebben gepasseerd. In de Middellandse Zee gebeurt dat onder andere aan de Griekse grens. Hoewel de Griekse regering de pushbacks expliciet ontkent (en tegelijkertijd claimt dat pushbacks hypothetisch gezien een ‘legitieme’ manier zouden kunnen zijn om de nationale en Europese grenzen te bewaken), hebben migranten al talloze malen in de media aangegeven bij hun oversteek vanaf Turkije naar Griekenland gewelddadig te zijn ‘teruggeduwd’ richting de Turkse territoriale wateren.

Wie denkt dat de pushbacks enkel op zee voorkomen heeft het mis: er zijn veel verhalen van mensen die (vaak met veel geweld) worden gearresteerd nadat ze de Griekse eilanden hebben bereikt. Ze worden geslagen, van hun bezittingen beroofd, en midden op zee in opblaasbootjes zonder motor gezet in de verwachting dat ze terugdrijven naar de Turkse kust.

De New York Times publiceerde vorig jaareen uitgebreide reportage, inclusief videobeelden, waarin te zien was dat twaalf mensen (onder wie veel kinderen en zelfs een baby) bij een strand op Lesbos uit een busje werden gehaald, op een boot midden op zee werden achtergelaten door de Griekse kustwacht, om later door de Turkse kustwacht te worden opgehaald.

Deze praktijken gaan in tegen Griekse, Europese en internationale wetgeving (volgens het Vluchtelingenverdrag mag iedereen asiel aanvragen). Bovendien is het absurd dat grenswachten zulke letterlijke en fysieke actie ondernemen, waarin mensen bewust in gevaar worden gebracht of zelfs de dood in worden gejaagd: pushbacks kostten honderden, zo niet duizenden mensen het leven. Als Europa met haar grenzen en pushbacks opzettelijk een situatie creëert waarin mensen sterven, kun je dan nog stellen dat het over sterfgevallen gaat, of kunnen we beter spreken van ‘grensmoorden’?

Vluchtelingen zijn ‘de ander’

In zekere zin werken de grenzen van Europa als een soort racistische filters, die koloniale machtsverhoudingen in stand houden. Ons wereldbeeld is doordrenkt met koloniale invloeden. Volgens Mbembe zijn ras en kolonialisme zelfs leidend in het westerse politieke denken, vooral als het aankomt op het uitoefenen van macht over en het ontmenselijken van ‘de ander’. Ook andere dekoloniale denkers, zoals de Peruaanse Anibal Quijano3 en de Argentijnse Walter Mignolo4, geloven dat de koloniale mentaliteit nog altijd in Europa voortleeft.

Want in plaats van gezien te worden als volwaardige mensen, worden niet-witte migranten tot ‘de ander’ gemaakt. Dat past in de Europese koloniale geschiedenis: kolonialisme creëert ook een tweedeling tussen ‘menselijke’ en ‘niet-menselijke’ personen, waarbij mensen van kleur tot die tweede categorie werden gerekend. Met deze logica werden ‘niet-menselijke’ personen als minderwaardig of zelfs onwenselijk gezien waardoor ze onderdrukt, uitgebuit en misbruikt konden worden.

En precies die logica leeft hardnekkig voort in onze huidige maatschappij, door de koloniale mentaliteit waar we nog altijd mee leven. Dat kolonialisme leidde tot ons racistische wereldbeeld, en daarmee ook tot de necropolitiek die mensen verdeelt in ‘gewenst’ en ‘ongewenst’, in mensen die mogen leven en mensen die mogen sterven. Door te bepalen wie wel en niet gewenst is binnen de Europese grenzen, blijft de koloniale hiërarchie tussen westerse, witte mensen en niet-westerse mensen van kleur bestaan. Met als gevolg dat we ‘hen’ opzettelijk in gevaar brengen met grensgeweld, ‘hen’ opsluiten in detentiecentra, of ‘hen’ laten verdrinken in de Middellandse Zee, zoals het afgelopen decennium al ruim 29.000 mensen overkwam.

Dit essay verscheen oorspronkelijk op OneWorld.nl op 20 juni 2023.