‘Activisten zijn tegen­woordig veel zorg­zamer voor elkaar’

De pols die zojuist door de politie in een pijnlijke bokkenpoot werd gedraaid, strekt zich weer. Demonstrant Joke Kaviaar (60), net nog door twee agenten in een bus geduwd, steekt de resterende klimaatactivisten op de A12 een hart onder de riem. “Succes allemaal!” schreeuwt hen.

Het is een bontgekleurd gezelschap op het asfalt op zondag 1 oktober 2023. Klimaatactivisten bezetten dagelijks de Utrechtsebaan in Den Haag om te protesteren tegen subsidies voor fossiele brandstoffen. Vandaag is door de organisatoren uitgeroepen tot Queer Riot Day. Onder de demonstranten zijn veel jonge mensen, in leer geklede dragqueens en -kings op plateauzolen, maar ook heel wat grijze koppen.

Voor sommigen is het de eerste keer dat ze meedoen. Maar Joke Kaviaar demonstreerde sinds de jaren 80 al tegen de kernenergiecentrale in Dodewaard; tegen de ontruiming van Lucky Luyk, een kraakpand in Amsterdam; tegen de plaatsing van NAVO-kruisraketten in Nederland; tegen de aanwezigheid van Shell in het Zuid-Afrika van de apartheid; tegen fascisme en de opkomst van de extreemrechtse Centrumpartij. In een tijdperk waarin een nieuwe generatie demonstranten is opgestaan – van Black Lives Matter tot Extinction Rebellion – draagt Kaviaar na vier decennia demonstreren een schat aan kennis rond verzet met zich mee.

Alles aan Kaviaar verraadt dat hen een doorgewinterde demonstrant is. Een rugzakje met een flesje water, een boterham met veganistische kaas, nooddekens en regenkleding voor het geval het waterkanon uitrukt. Als de demonstranten de Utrechtsebaan zijn opgelopen, vist hen er nog een zwart-roze vlag van het queer-anarchisme uit, met afschroefbare vlaggenstok.

Andere sfeer dan in de kraakbeweging

Die eerste oktober staat Kaviaar op het klimaatprotest van Extinction Rebellion (XR), maar het gaat hen om veel meer dan het klimaat. “Het geld voor fossiele brandstoffen gaat niet naar het openbaar vervoer, de zorg of scholen, terwijl het daar veel harder nodig is.” En de actielijst van Kaviaar is nog veel langer. Twee dagen eerder vrolijkte het strijdliederenduo Your Local Pirates, waar Kaviaar deel van uitmaakt, nog een bijeenkomst op op het Amsterdamse Spui, twee weken na de A12-demo staat hen alweer op een pro-Palestinabetoging in Amsterdam en ook staat er nog een poëzievoordracht op het programma – naast activist en muzikant is Kaviaar ook dichter.

Na ruim vier decennia demonstreren heeft hun activisme nog niets aan felheid ingeboet. Maar dat was een leerproces, zegt Kaviaar, die op hun zestiende in de kraakbeweging terechtkwam. “De stoere machosfeer van de jaren 80 is me opgebroken.” Hoeveel heftigs je ook meemaakte als demonstrant – van politiegeweld en arrestaties tot langdurige hechtenis – het was niet vanzelfsprekend dat je zei wat het met je deed: van nazorg was geen sprake. Onder de nieuwe generatie activisten is de sfeer heel anders, merkt Kaviaar. “De huidige beweging is veel zorgzamer voor zichzelf en voor elkaar.”

Opgegroeid in Zaandam met een streng religieuze vader, worstelde hen van jongs af aan met het reformatorische milieu. Na de scheiding van hun ouders kreeg Kaviaar meer vrijheid, hen mocht zelfs naar de kroeg. Daar belandde de 16-jarige tussen de hippies, punkers, bikers en krakers uit de Zaanstreek, en prompt zong hen mee in een punkbandje. Dat die bewust afweken van de maatschappelijke norm en zich totaal anders kleedden en gedroegen dan sociaal geaccepteerd was, gaf Kaviaar kracht. “Ik was altijd gepest, omdat ik zo anders was: een meisje met kort haar in een lange broek. Maar dit waren mensen die expres anders waren.” Hun anarchisme strookte met Kaviaars antiautoritaire karakter en toen Kaviaar een jaar later na een ruzie met hun moeder het huis uitging, lag het voor de hand dat hen in een Amsterdams kraakpand terechtkwam.

Het was 1981, een jaar na de rellen tijdens de kroning van koningin Beatrix, toen krakers en andere actievoerders onder de leus ‘Geen woning, geen kroning’ demonstreerden in Amsterdam. De kraakbeweging stond aan de vooravond van een grimmige tijd met geweld, politie-infiltraties en onderling wantrouwen, maar voor Kaviaar was alles nieuw en hen stortte zich vol overgave in het actiebestaan. Hun eerste arrestatie was al voorgevallen in Zaandam, voor het illegaal plakken van posters tegen een ontruiming. “Ik had er geen moment aan gedacht dat dat mis kon gaan”, herinnert Kaviaar zich. De volgende dag stond hen weer op straat omdat de politie niets kon bewijzen. “Ik kon er wel om lachen. Maar eigenlijk was het niet goed dat ik niet aan de risico’s dacht.”

In de steek gelaten

Veel meer indruk maakte een aanhouding twee jaar later in Amsterdam. Kaviaar was betrapt toen ze ’s nachts met andere krakers bouwplaatsen afstruinde op zoek naar barricademateriaal voor een met ontruiming bedreigd kraakpand. Hen werd in de cel gegooid op het beruchte politiebureau Warmoesstraat in de destijds door criminaliteit geteisterde Rosse buurt. “Ik was achttien en het enige meisje van de groep. Ik zat apart in een celletje. De verhoren waren intimiderend: twee, drie agenten, verkapte bedreigingen.” Toen ze na twee dagen vrijkwamen, spraken de kameraden niet serieus over wat hen was overkomen en hoe ze zich voelden. Ook Kaviaar stapte zonder veel plichtplegingen over de ervaring heen. “We gingen de kroeg in en maakten er grappen over. Op naar de volgende actie.”

Op 25 oktober 1985, de dag dat kraker Hans Kok overleed in politiehechtenis, zat Kaviaar op hetzelfde politiebureau in de cel: hen was samen met anderen opgepakt na een herkraakactie. Kok stierf volgens het onderzoek door een combinatie van drugs, ziekte en verwaarlozing in de politiecel. “Ze hebben hem laten creperen”, zegt Kaviaar, voor wie het een bepalend moment was. “Het motiveerde me nog meer om tegen onrecht op te komen.” Dat hen toch opbrandde en in 1988 de kraakbeweging de rug toekeerde, kwam doordat Kaviaar zich in de steek gelaten voelde. “We werden opgepakt bij een domme actie; leksteken van banden van politieauto’s. Een vriend verklaarde zonder overleg dat ik het had gedaan. Terwijl het niet eens waar was.” Dat verraad, en het feit dat bijna niemand hen steunde, waren voor Kaviaar redenen deze roerige periode af te sluiten. “De jaren 80 waren een aaneenschakeling van heftige dingen. Achteraf denk ik: Jezus, wat ik allemaal heb meegemaakt… Maar toen praatte je er nauwelijks over, of alleen als sterke verhalen bij een pot bier.”

Kaviaar ging een opleiding klassieke muziektheorie doen en weer muziek maken. Hun band Dark Fate speelde in 1993 in Paradiso. Kaviaar schreef de teksten en hervond zo hun liefde voor het schrijven. Steeds vaker werd Kaviaar gevraagd die teksten voor te lezen op bijeenkomsten, en in het literaire wereldje in Amsterdam raakte hen bekend als dichter en spoken word-artiest. “Mijn maatschappelijke betrokkenheid was nooit weg uit mijn teksten, maar was tijdelijk minder actueel. Tot me opviel wat voor vreselijk vluchtelingenbeleid er werd gevoerd.” Na de eeuwwisseling schreef hen over de strijd tegen deportaties en voor een generaal pardon voor afgewezen vluchtelingen, die vaak al jaren in Nederland verbleven. Zo kwam Kaviaar via de poëzie toch weer terecht in het actiewezen. Gaandeweg nam hen ook deel aan acties zoals blokkades van detentiecentra en campagnes tegen de bouw van nieuwe detentiecentra voor vluchtelingen.

Het waren die teksten die Kaviaar met justitie in aanraking brachten. “Als ik schrijf, doe ik dat onverbloemd. Ik schrijf alles heel hard op, omdat ik mensen wakker wil schudden. Daarmee is de ellende begonnen.” Op 13 september 2011 deed de politie een inval en huiszoeking in Kaviaars woning, hen werd gearresteerd. Fragmenten over het Nederlandse vreemdelingenbeleid op Kaviaars website riepen volgens justitie op tot het plegen van een misdrijf. Kaviaar vond zinnen als ‘Wie gaat er mee om de kantoren van de IND te bestormen?’ gerechtvaardigde vragen, maar de rechtbank ging daar niet in mee en gaf hen vier maanden onvoorwaardelijk, wat in hoger beroep twee maanden voorwaardelijk werd. De steun die de activist ervoer tijdens en na het proces waren een warm bad, en tekenend voor de veranderde sfeer in het actiewezen ten opzichte van de krakerscultuur, zegt Kaviaar terwijl hen voor aanvang van de A12-bezetting over het Malieveld loopt. “De jaren 80 waren keihard. We oordeelden te snel over elkaar – ikzelf ook – en zorgden niet goed voor elkaar.”

Tweede coming-out

Bij een wit tentdak met de tekst ‘WE ARE HERE’, aan de rand van het grasveld, gaat Kaviaar zitten om te luisteren naar de actietraining voorafgaand aan de bezetting . In tweeënhalf uur krijgen de demonstranten te horen wat ze kunnen verwachten bij arrestatie, wat de juridische gevolgen kunnen zijn en waarom ze een buddy moeten opzoeken: koppels die elkaar tijdens en na de demo in de gaten houden. Kaviaar: “Zoiets deden we vroeger niet.”

Kaviaar leerde meer van de nieuwe generatie activisten. Lang ging hen als lesbische vrouw door het leven, sinds kort verwijst Kaviaar naar zichzelf als non-binair en geeft hen de voorkeur aan de voornaamwoorden ‘hen’ en ‘hun’. “Ik heb daar lang over nagedacht. Ik heb altijd gevoeld dat ik vrouw noch man was, alleen nooit geweten hoe me te noemen. Van die jonge mensen heb ik geleerd mijn eigen non-binaire identiteit te vinden.” Hen ziet het als een tweede coming-out. “In de jaren 80 was mijn eerste. Met jonge mensen op de barricaden staan heeft mij geholpen.”

Langs de weg staan tientallen politiebusjes, op het veld verzamelen zich plukjes activisten voordat ze de A12 op lopen. De queer anarchist blijft kritisch en vindt XR niet ver genoeg gaan. “Letterlijk in de weg staan, is een goede actie, maar het kan niet de enige zijn.” Activisme is het meest effectief als je verschillende actievormen en doelwitten combineert, meent Kaviaar, en dat betekent dat je niet alleen de regering, maar ook grote bedrijven ter verantwoording moet roepen. “Daarvoor zijn acties nodig waarmee je meteen resultaat bereikt, zoals het stilleggen van een bedrijf door een blokkade.”

Hoewel Kaviaar zich niet volledig achter XR schaart, werd hen toch op 26 januari – net als zes anderen – door de politie van het bed gelicht op verdenking van opruiing: het verspreiden van de oproep voor de A12-bezetting. De arrestatie leidde tot Kamervragen van de SP omdat het recht van manifestatie in het geding zou zijn, en de rechter legde een lagere straf op dan het Openbaar Ministerie eiste, omdat de manier van arresteren buitenproportioneel zou zijn. Kaviaar kreeg evengoed 30 uur taakstraf, waartegen hen in beroep ging. Tijdens de zitting hield hen een pittig betoog, waarin de vele lijnen van hun activisme samenkwamen.

Uiteenlopende actiedoelen hangen samen

Enerzijds was het een aanklacht tegen het kapitalisme en neokolonialisme dat aarde, dieren en mensen uitbuit, anderzijds een pleidooi voor solidariteit met de slachtoffers ervan en een oproep tot activisme. Hen maakte zo glashelder hoe die uiteenlopende actiedoelen met elkaar te maken hebben. De ontbossing van de Amazone en de CO2-uistoot van de agrarische industrie, de mensen op de vlucht voor de verwoesting van hun leefomgeving en de manier waarop het globale Noorden die vluchtelingen tegenhoudt bij gemilitariseerde grenzen: niets kun je los zien van het ander, betoogde hen. Toen Kaviaar de video van die toespraak online zette, beperkten veel reacties zich tot één ding: hun uiterlijk. Vooral de donkerblonde snor op Kaviaars bovenlip was het mikpunt van spot. Dat deed hen weinig: “Typisch de manier waarop mensen die voor vrouw worden aangezien worden weggezet: ze worden alleen maar beoordeeld op hun uiterlijk. Die snor is een keuze, een uiting van mijn non-binair zijn. Ik ben expres anders, daar put ik kracht uit.”

Hun activisme heeft ook minder positieve invloeden op hun dagelijks bestaan. Kaviaar is niet hun echte achternaam, maar een artiestennaam sinds de jaren 90 – een grapje van een vriend die zo’n luxe-artikel mooi vond contrasteren bij Kaviaars sobere levensstijl – en die hen ondanks hun veganisme vooralsnog aanhoudt. Details over hun privéleven houdt hen uit voorzorg geheim, sinds hen doelwit werd van rechtsextremistisch geweld en serieus te nemen doodsbedreigingen van als gewelddadig bekendstaande neofascisten. Van opgeven is echter geen sprake. “Toen ik als kind gepest werd, moest ik omlopen voor de mensen die mij opwachtten. Nu vertik ik het om me te laten intimideren.”

Is Kaviaar nooit moedeloos? “Natuurlijk wel, vooral als ik zie dat veel dingen alleen maar slechter worden: klimaat, vluchtelingenbeleid. Maar als ik het moeilijk heb, helpt muziek; het spreekt een ander stukje van mezelf aan.” Een stukje dat hen in de jaren 80 verwaarloosde. “Ik was zo ondergedompeld in het actiewezen dat ik het creatieve was vergeten.”

Dat hebben de huidige demonstranten wél begrepen, volgens Kaviaar. Op de A12 klinkt muziek en er treedt een dragqueen op onder gejuich van de omstanders. “Die jonge generatie is zo waanzinnig creatief! Het hoeft niet allemaal ernstig te zijn, je moet ook plezier beleven.” Wel waarschuwt hen enthousiaste nieuwkomers niet almaar door te stomen. “Pas op voor het gevoel dat je overal bij moet zijn. Als je denkt dat je onmisbaar bent, brand je op. Neem je rust en voel je daar niet schuldig over. Sta stil bij kleine succesjes. Die moet je vieren, anders ga je eraan onderdoor.”

Een kortere versie van dit artikel verscheen in december 2023 in OneWorld Magazine.