Klimaatcrisis in Sahel: meisjes worden het hardst geraakt, maar het minst gehoord

Meisjes in de Sahel-regio zijn vaak verantwoordelijk voor water halen, maar door droogte moeten zij veel verder lopen voor water. Dat is een van de manieren waarop meisjes harder geraakt worden door klimaatverandering in de Sahel-regio dan jongens. Plan International Nigeria deed onderzoek naar de impact van klimaatverandering op meisjes en vrouwen in de Sahelregio in Afrika.

Fatima (23) en Halima (24), twee jonge vrouwen uit het noordoosten van Nigeria én ambassadeurs bij Plan International Nigeria, werkten mee aan het onderzoek. In het kader van de veiligheid van de jonge vrouwen, vermeldt de organisatie geen achternamen. Het noordoosten van Nigeria is nog steeds de uitvalsbasis van Boko Haram, de jihadistische terreurorganisatie die berucht is vanwege zijn vele gewelddadige aanslagen. Van april 2023 tot oktober 2024 gingen in totaal 25 jonge onderzoekers in vijf Sahellanden (Nigeria, Mali, Burkina Faso, Niger en Guinee) op pad om foto’s te nemen en te praten met tienermeisjes en jonge vrouwen over de gevolgen van deze klimaatcrisis. In totaal deden zo’n duizend vrouwen mee aan het onderzoek.

Hoewel de onderzoeksresultaten in februari 2025 officieel bekendgemaakt worden, waren ze voor Fatima en Halima al duidelijk: adolescente meisjes en jonge vrouwen lijden meer onder klimaatverandering dan hun mannelijke leeftijdsgenoten. Toch blijven ze ondervertegenwoordigd in de besluitvorming over het klimaat.

De Sahel ligt in Afrika tussen de Saharawoestijn aan de noordkant en het Afrotropisch gebied in het zuiden en overspant delen van alle landen tussen Senegal en Somalië. De centrale Sahel is al tien jaar het epicentrum van een enorme, snelgroeiende humanitaire crisis. Volgens de meest recente gegevens van OCHA, het humanitaire bureau van de Verenigde Naties, hebben bijna 33 miljoen mensen in de centrale Sahel humanitaire hulp nodig. De voedselschaarste is er de laatste twee jaar enorm toegenomen, stelt Plan International. Dat is het gevolg van een cocktail van problemen: de klimaatverandering die verwoestijning in de hand werkt, aanslepende politieke conflicten en de wereldwijde crisis.

Meisjes worden op een heel praktische manier sterker geraakt door de klimaatverandering, leggen de Fatima en Halima uit. Ze hebben vaker dan jongens huishoudelijke taken, zoals koken en water halen. “We hoorden verhalen van meisjes die om vier uur ’s morgens vertrekken om water te halen en pas vijf uur later terugkeren. Daardoor missen ze school en moeten velen noodgedwongen stoppen met school”, vertelt Fatima.

Geweld tegen vrouwen

Deze lange tocht naar water brengt ook risico’s voor hun gezondheid en veiligheid met zich mee. Het rapport VN-rapporteur van geweld tegen vrouwen Reem Alsalem uit 2022 vermeldt bijvoorbeeld talrijke gevallen van meisjes en vrouwen die werden aangevallen, verkracht of misbruikt bij het halen van water of brandhout, door de langere afstanden die ze moeten afleggen en het gebrek aan licht en elektriciteit.

De klimaatverandering versterkt bestaande ongelijkheden tussen jongens en meisjes, maar creëert ook nieuwe. Bijvoorbeeld op economisch vlak. “Vroeger was de man in veel gemeenschappen in Nigeria het hoofd van de familie en zorgde hij voor alles wat de familie nodig heeft”, vertelt Fatima. “Maar als gevolg van de klimaatverandering is het moeilijker om dat alleen te doen. Meisjes krijgen nu veel meer verantwoordelijkheden, terwijl die daarvoor gelijk verdeeld werden.”

Terwijl jongens naar school kunnen, zijn meisjes nu vaker de hoofdbron van inkomsten. Ze moeten op zoek naar manieren om geld of grondstoffen te verdienen of verzamelen. Zo gaan meisjes nu ook vaker naar het bos om brandhout te zoeken, hoewel dit traditioneel een taak voor de jongens is.

Toch krijgen veel families de eindjes niet aan elkaar geknoopt. Fatima vertelt over meisjes die worden uitgehuwelijkt, omdat hun families niet langer kunnen voorzien in hun basisbehoeften zoals voedsel, water, onderdak en onderwijs. “De meest kwetsbare groep voor uithuwelijking zijn meisjes tussen 15 en 17 jaar oud”, verduidelijkt Halima. “Normaal zouden ze op deze leeftijd naar school gaan, maar vaak gebeurt dat niet. Veel meisjes worden op deze leeftijd uitgehuwelijkt. Daarnaast is het ook deze groep meisjes waarop daders van seksueel en gendergerelateerd geweld het meestal gemunt hebben.”  

De onderzoekers zorgden voor een veilige en vertrouwde omgeving waarin de meisjes hun verhalen en emoties konden delen. Dat deden ze op verschillende manieren. Fatima en Halima namen interviews zelf af en leidden ook groepsgesprekken. Daarin zaten ze steeds samen met een vijf meisjes om te praten over hun ervaringen. Ze hanteerden ook een minder conventionele onderzoeksmethode, namelijk de photo voice. Daarbij gingen ze samen met de meisjes en vrouwen op pad om foto’s te maken van zichtbare gevolgen van klimaatverandering in hun omgeving, zoals ontbossing, opgedroogde rivierbeddingen of gebrek aan water. “Aan de hand van die foto’s legden de meisjes uit hoe die plekken veranderd waren en hoe hun leven daardoor ook veranderd was. Zo kwamen ook de verhalen boven van gendergerelateerd geweld”, legt Halima uit.

Meisjes mee aan tafel

Volgens Fatima en Halima moet er worden gekeken naar wat de bevolking in de Sahel écht nodig heeft. Op het vlak van onderwijs bijvoorbeeld is er behoefte aan een aangepaste infrastructuur, zoals schoolgebouwen die bestand zijn tegen hitte en andere extreme weersomstandigheden.

Een andere aanbeveling is om water en voedsel makkelijker beschikbaar te maken, zodat meisjes geen school hoeven te missen. “In het algemeen zien we dat onderwijs heel vaak een katalysator is voor meisjesrechten. Wanneer meisjes, ondanks de klimaatverandering, naar school kunnen blijven gaan, winnen ze aan autonomie en zijn ze zich meer bewust van hun rechten”, vertelt Timothy Vermeir, woordvoerder van Plan International. “Daarnaast moeten we proberen genderstereotypen te doorbreken en kindhuwelijken en tienerzwangerschappen te voorkomen.”

“Het is belangrijk om de stemmen van deze meisjes en jonge vrouwen uit de dorpen mee te wegen, zodat ze kunnen deelnemen aan het beslissingsproces”, zegt Halima. Fatima vult aan: “De dorpsgemeenschappen kennen hun problemen en uitdagingen heel goed, maar we realiseerden ons dat ze de hoofdoorzaak ervan vaak niet kennen. Het verspreiden van meer klimaatbewustzijn is belangrijk: mensen tonen wat de klimaatverandering inhoudt, wat de impact ervan is en op welke manieren die beperkt kan worden. Op deze manier kunnen we de gemeenschappen sterker maken.”

Halima geeft het voorbeeld van zandstormen als gevolg van ontbossing. “Een meisje vertelde ons dat de daken van de huizen worden gerukt en de scholen worden vernield telkens als er een zandstorm komt. Ze kunnen nergens meer schuilen.”

De onderzoeksters spraken met de inwoners van de dorpen over hoe ze de gevolgen van klimaatverandering kunnen beperken en dachten samen na over lokale strategieën daarvoor. “We vertelden hen dat ze bomen konden planten die de stormen zullen tegenhouden en die hun huizen, landbouwgronden en scholen kunnen beschermen”, verduidelijkt Halima. “Terwijl we met het onderzoek ter plaatse bezig waren, werden er meer dan 8000 bomen geplant”, vertelt Fatima. “Dat laat zien dat de gemeenschappen bereid zijn zelf het heft in handen te nemen. We merkten dat velen geïnteresseerd zijn in hoe de klimaatverandering aan te pakken. Maar het platform en de middelen daarvoor ontbreken meestal.”

Ook tijdens de VN-klimaattop (COP29) in Bakoe in  november 2024 kwam de impact van de klimaatcrisis op meisjes aan bod. UN Women pleitte daar voor gendergerichte financiering als antwoord op de specifieke behoeften van meisjes en vrouwen ten gevolge van de klimaatcrisis. “Op dit moment zien we dat iedereen wel een of andere inspanning doet, maar dat is niet genoeg”, zegt Fatima. “We geloven in een inclusieve en collectieve aanpak: iedereen moet samenwerken. Alleen zo hebben de inspanningen kans op resultaat.”

Een langere versie van dit artikel verscheen eerder op MO.be