Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
“Het is grappig,” zegt Lulu Helder, antropoloog, docent en projectleider in het beroepsonderwijs. “Veel van mijn studenten denken dat het activisme tegen zwarte Piet is begonnen in 2011. Ze zijn verbaasd als ze horen dat ik al in de jaren 90 protesteerde.” Op 12 november 2011 werden kunstenaar Quinsy Gario en dichter en activist Jerry Afriyie hardhandig gearresteerd bij de landelijke Sinterklaasintocht in Dordrecht. Ze droegen T-shirts en borden met de tekst ‘Zwarte Piet Is Racisme’. De beelden van hun arrestatie gingen viral en vormden een startpunt voor een nieuwe golf van antiracismeactivisme. “Die dag was een doorbraak in de strijd tegen zwarte Piet,” zegt Helder. “En die strijd is écht iets van de lange adem geweest.”
“Actievoerders werden in de jaren 90 racistisch bejegend door omstanders
Helder was in 1994 medeoprichter van het actiecomité Zwarte Piet is Zwart Verdriet. Activist Jaffar Forster was medeoprichter, en uiteindelijk bestond het actiecomité uit een kern van twintig mensen. Ze hadden hetzelfde doel als jonge activisten van nu, namelijk het afschaffen van zwarte Piet én het in bredere zin aankaarten van racisme. Ze werden het eerste jaar in Amsterdam-Zuidoost opgewacht door tientallen agenten, in de binnenstad racistisch bejegend door omstanders, voerden verhitte en vermoeiende debatten en wisten uiteindelijk zelfs kleine successen te boeken. Maar volgens Helder is die geschiedenis lange tijd onzichtbaar gebleven. “Oplettende historici zoals Nancy Jouwe en jonge activisten brengen daar nu verandering in.”
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 11 november 2021.
Antropoloog Mitchell Esajas (36), oprichter van The Black Archives en lid van Kick Out Zwarte Piet (zie kader), is een van hen. Door zijn archief in te duiken weet hij dat kritiek op zwarte Piet in elk geval al dateert van 1927, toen De Groene Amsterdammer een opiniestuk publiceerde onder het pseudoniem Melis Stoke, over racistische stereotypes in onder andere het Sinterklaasfeest. In de decennia erna bleef het bij incidentele geluiden. Zo pleitte de verder onbekende huisvrouw M.C. Grünbauer in 1968 voor een ‘Witte pietenplan’, wat haar op dreigementen, geweld en scheldpartijen kwam te staan. Vanaf de jaren 70 en 80 nam de kritiek op zwarte Piet mondjesmaat toe, omdat de migratie vanuit de voormalige koloniën op gang kwam, vertelt Esajas.
Na Zwarte Piet Is Racisme: KOZP
Na de arrestatie van Quinsy Gario en Jerry Afriyie in 2011, ontstonden er meer initiatieven. Zo richtte Kunta Rincho actiegroep Zwarte Piet Niet op en ook Mitchell Esajas, die net New Urban Collective had opgericht, een organisatie voor zwarte jongeren in het hoger onderwijs, wilde in actie komen.
In 2014 ging een deel van deze activisten verder onder de noemer Kick Out Zwarte Piet (KOZP). Gario, die Zwarte Piet is Racisme als kunstproject was begonnen, sloot dat in 2012 al af en maakt geen onderdeel van KOZP uit. KOZP demonstreert nog altijd jaarlijks tegen zwarte Piet, en daarmee tegen institutioneel antizwart racisme in bredere zin. Gario deelde in 2019 op OneWorld wat hij denkt dat zijn activisme en dat van KOZP heeft opgeleverd.
Een plek verwerven
De eerste generatie Surinaamse migranten, die in de jaren 70 en 80 naar Nederland kwam, was zich nog niet zo bewust van de racistische elementen in de zwartepietentraditie, zegt Rahina Hassankhan (64). Zij emigreerde in 1974 en schreef in 1988 een boek over de geschiedenis van zwarte Piet: Al is hij zo zwart als roet…. Het idee hiervoor kwam vanuit Beweging Surinaams Links (later overgegaan in de Landelijke Vereniging van Surinamers in Nederland) waar Hassankhan lid van was.
“Een groepje vrouwen in Nijmegen verspreidde in de jaren 80 jaarlijks een pamflet tegen zwarte Piet
“Wij waren nog bezig onze plek te verwerven”, zegt Hassankhan. “Zwarte Piet was één van de vele issues, naast de politiek in Suriname, apartheid in Zuid-Afrika, vrouwenrechten. Er kwamen wel steeds maar pijnlijke verhalen naar buiten van zwarte mensen rond Sinterklaastijd, alleen de bewustwording ontbrak binnen de gemeenschap. Daar heeft het boek vooral aan bijgedragen.”
Overigens waren er eind jaren 80 meer kleine, lokale acties, weet Hassankhan. Een groepje vrouwen uit Nijmegen verspreidde jaarlijks een pamflet met de titel ‘Zwarte Piet verschiet van kleur’; een vrouwenopvang in Rijnmond en een Surinaamse jongerenorganisatie in Den Haag vieren eind jaren 80 al Sinterklaas zonder zwarte Pieten.
Angst voor ontslag en geweld
Voor Otmar Watson (53), ook voormalig lid van Zwarte Piet is Zwart Verdriet, was het altijd vanzelfsprekend om tegen zwarte Piet te zijn. Al vroeg in de jaren 90 liet hij van zich horen in Amsterdam-Zuidoost. Met de culturele organisatie Brotherhood demonstreerde hij, begeleid door brassbandmuziek, tegen racisme en tegen zwarte Piet, en zijn studentenvereniging Bun Tranga organiseerde discussieavonden over de traditie, tot schrik van de schoolleiding van de Hogeschool Holland. Toch kreeg Zwarte Piet is Zwart Verdriet vanaf 1994, zelfs onder de zwarte gemeenschap, maar weinig mensen mee. “Sommigen reageerden wat lacherig. Veel mensen waren het met ons eens, maar waren bang om zich uit te spreken.” Ze vreesden ontslag of geweld.
“Dat is belangrijk om te onthouden als activist: dat je iets bereikt, betekent niet dat je iets behoudt
Die angst bleek niet onterecht: “We werden tijdens manifestaties uitgescholden, zelfs bespuugd door omstanders”, zegt Watson. Ook de politie reageerde ‘héél agressief’, herinnert Helder zich. “We werden opgewacht door een haag aan agenten, mochten het winkelcentrum niet in. En in de media werden we compleet genegeerd.” Het gehoopte ‘rimpeleffect’, vanuit Amsterdam-Zuidoost naar de rest van Nederland, bleef uit. In 1998 publiceerde Helder samen met Scotty Gravenberch een bundel, Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht, waarin wetenschappers en schrijvers zoals Philomena Essed, Waldo Heilbron en vele anderen, hun licht lieten schijnen op zwarte Piet. “Ze staken hun nek uit in een tijd dat verzet tegen zwarte Piet een taboe was,” zegt Helder. Maar het kreeg weinig aandacht. “Niemand wilde zijn vingers branden aan het onderwerp.”
In 1997 sloeg er iets om: het bestuur van het basisonderwijs in Zuidoost besloot dat alle scholen zwarte Piet moesten afschaffen. Maar toen het comité eind jaren 90 kwam stil te liggen, nam niemand het stokje over en in een mum van tijd keerden de zwarte Pieten terug op veel scholen. “We waren compleet uitgeblust,” zegt Helder. “Dat is belangrijk om te onthouden als activist: dat je iets bereikt, betekent niet dat je iets behoudt. Je moet áltijd druk blijven uitoefenen.” Het echte succes, zeg Helder, was dat ze bijdroegen aan historisch besef.
In 1997 sloeg er iets om: het bestuur van het basisonderwijs in Zuidoost besloot dat alle scholen zwarte Piet moesten afschaffen. Maar toen het comité eind jaren 90 kwam stil te liggen, nam niemand het stokje over en in een mum van tijd keerden de zwarte Pieten terug op veel scholen. “We waren compleet uitgeblust,” zegt Helder. “Dat is belangrijk om te onthouden als activist: dat je iets bereikt, betekent niet dat je iets behoudt. Je moet áltijd druk blijven uitoefenen.” Het echte succes, zeg Helder, was dat ze bijdroegen aan historisch besef.
Van flyeren in de wijk naar sociale media
Esajas, Helder en Watson zijn het erover eens: het is niet vreemd dat er pas in 2011 weer een georganiseerde beweging ontstond: sociale media waren net in opkomst. “Toen wij racistisch werden bejegend door omstanders, kon de rest van Nederland dat niet zien,” zegt Helder. Die beelden waren de trigger voor veel activisten, en ook in de jaren erna was het opeens makkelijk om een grote groep te bereiken. “In onze tijd moesten we met flyers de hele wijk beplakken,” zegt Watson.
“Online krijgen activisten continu haat en racisme op zich afgevuurd
Sociale media hebben natuurlijk ook een andere kant. Activisten krijgen vandaag de dag een continue stroom aan online haat en racisme op zich afgevuurd op sociale media – denk alleen al aan de reacties onder de livestream van het KOZP-protest in 2018, die na een aangifte van journalist Clarice Gargard tot 24 veroordelingen leidden. Dat bleef de vorige generaties bespaard. “In de jaren 80 was er ook racisme, maar het was not done om dat een platform te geven, zoals nu”, zegt Hassankhan. “Tegenwoordig mag je veel meer zeggen in de media, politiek en op sociale media. Ik heb heel veel bewondering voor de jonge generatie antiracisten.”
Esajas noemt het ‘treurig’ dat er zoveel openlijk geweld en racisme voor nodig was om de ogen van mensen te openen. Hoewel ze elk jaar weer werden belaagd door tegendemonstranten, werden hij en zijn mede-activisten in de media geframed als extremisten, relschoppers en agressors. Zeker tot aan 2017, toen de ‘blokkeerfriezen’ in Dokkum zichzelf als verdedigers van een volkstraditie neerzetten. Maar: die dag ging er óók een NRC-journalist mee met KOZP. “Naarmate journalisten het vaker van onze kant bekeken, en het via sociale media steeds duidelijker werd waar het geweld vandaan kwam, kregen we meer steun. En de reacties op Facebook maakten het racisme dat altijd nogal verzwegen werd in Nederland, opeens heel zichtbaar.”
Esajas noemt het ‘treurig’ dat er zoveel openlijk geweld en racisme voor nodig was om de ogen van mensen te openen. Hoewel ze elk jaar weer werden belaagd door tegendemonstranten, werden hij en zijn mede-activisten in de media geframed als extremisten, relschoppers en agressors. Zeker tot aan 2017, toen de ‘blokkeerfriezen’ in Dokkum zichzelf als verdedigers van een volkstraditie neerzetten. Maar: die dag ging er óók een NRC-journalist mee met KOZP. “Naarmate journalisten het vaker van onze kant bekeken, en het via sociale media steeds duidelijker werd waar het geweld vandaan kwam, kregen we meer steun. En de reacties op Facebook maakten het racisme dat altijd nogal verzwegen werd in Nederland, opeens heel zichtbaar.”
“Het blijven aankaarten van een racistische traditie heeft mentaal en fysiek een grote tol geëist
Het frustreert Esajas en zijn mede-activisten vooral dat de media tot op de dag van vandaag een beeld scheppen dat het KOZP alléén om zwarte Piet gaat. “We hebben vanaf het eerste moment geprobeerd duidelijk te maken dat wij zwarte Piet als symbool zien voor institutioneel antizwart racisme. Dat wordt altijd weggelaten.”
Succes met een keerzijde
Esajas kijkt dan ook met ‘gemengde gevoelens’ terug op de afgelopen jaren. “Het was impactvol, maar met een keerzijde. We zijn veel tijd en energie kwijtgeraakt aan het aankaarten van een racistische traditie, dat heeft mentaal en fysiek een grote tol geëist. Tegelijk hebben we – zeker in vergelijking met vorige generaties – veel bereikt in korte tijd.”
“Zwarte Piet is een manifestatie van het idee dat zwarte mensen niet waardevol zijn
Lulu Helder hoopt dat de nieuwe generatie niet hetzelfde overkomt als haar: dat de druk van de ketel gaat, en daarmee alle vooruitgang wordt teruggedraaid. Want als KOZP morgen zou stoppen, hoeveel intochten zouden hun zwarte Pieten dan terugbrengen?
Volgens Helder moeten we voorbij de discussie over wat ‘wel en niet mag’. Daarom richt ze haar pijlers op het onderwijs. “We moeten jongeren leren over de geschiedenis van kolonialisme en racisme. Dan begrijp je dat zwarte Piet een manifestatie is van een héél oud gedachtegoed: het idee dat wij, zwarte burgers, niet waardevol zijn, dat we geridiculiseerd mogen worden, dat je ons mag uitbeelden hoe je maar wil. Er is een verschil tussen een paar pieten een ander uiterlijk geven, en écht je gedachtegoed dekoloniseren.”
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
