Kwik eten, hongerlijden, of een viskwekerij beginnen?

Elke ochtend verzamelt een handjevol patiënten zich voor de polikliniek van Kawemhakan. In een straal van honderd kilometer is de kliniek de enige toegang tot de eerstelijnsgezondheidszorg. De klachten van de dorpelingen lopen uiteen van aanhoudende spierpijnen en nierproblemen tot hoge bloeddruk, huiduitslag en slecht zicht.

Die middag staat de gevangen huluwi op het menu, verwerkt in een waterige soep en geserveerd met cassavebrood. Achter de eettafel hangt een poster met daarop een lijst van ‘verboden vissen’. De huluwi prijkt bovenaan: van alle vissen in de rivier is hij de giftigste. Maar hoewel de posters overal in het dorp hangen, worden ze noodgedwongen genegeerd. ‘We weten allemaal dat onze vis kwik bevat en wat dat kan doen met ons lichaam. Maar we hebben geen alternatief. Het is dat, of hongerlijden’, zegt Pelenapin. Dat het dorp nog altijd niet is aangesloten op de waterleiding, helpt ook niet. De bewoners drinken water uit de vervuilde kreek achter het dorp en wassen zich in de rivier die troebel ziet door het kwik.

Naast verwerking in barometers of bloeddrukmeters wordt kwik ook gebruikt in goudmijnen om goud te scheiden van modder en zand. In Suriname komt er zo elk jaar meer dan 60.000 kilo kwik in het milieu terecht. Bacteriën zetten het metaal in combinatie met water om in de giftige stof methylkwik, dat niet biologisch afbreekbaar is.

Het resultaat is hetzelfde als dat van tientallen andere studies: de aanwezige kwikconcentratie ligt ver boven de internationale veiligheidsnorm, vastgesteld door het Amerikaanse Bureau voor Milieubescherming (EPA). Vooral ongeboren kinderen zijn bijzonder gevoelig voor de schadelijke effecten van kwik.

Achteraan in het dorp, op zo’n honderd meter van de rivier, liggen inmiddels twee vijvers, gevuld met regenwater en water uit de kreek. In een van de vijvers zwemt al een school pacu’s. Het water is niet helemaal kwikvrij, maar omdat de kleine visjes zijn ingevlogen vanuit de Surinaamse hoofdstad Paramaribo, zijn ze veel minder giftig. Even verderop zwemmen nog eens vijfhonderd babypacu’s in een zwembad, de tweede lichting.

De Wayana-gemeenschap bestaat uit ongeveer 1500 mensen en leeft verspreid over de landsgrenzen van Brazilië, Frans-Guyana en Suriname. Vanuit de lucht, maar ook vanaf het water, is duidelijk te zien hoe de gemeenschap langzaam wordt omsingeld en verdreven door de opkomende goudindustrie. Steeds meer inwoners van Kawemhakan verhuizen naar Frans-Guyana, waar de Franse overheid het leefgebied van oorspronkelijke gemeenschappen tot beschermd natuurgebied verklaarde.

Aan de Surinaamse kant van de Marowijne, de rivier die de grens vormt met Frans-Guyana, schieten goudzoekersdorpen als paddenstoelen uit de grond. Het dorp Jaw Pasie heeft winkels, cafés en een kerk. Achteraan in het dorp leidt een pad rechtstreeks naar de goudvelden. Ruim 300 kilometer verwijderd van de hoofdstad Paramaribo en omringd door ondoordringbare jungle leiden Brazilianen er een geïsoleerd leven.

In 2018 keurde Suriname het Minamata-verdrag goed. Dat ‘internationale kwikverdrag’ van de VN verplicht landen hun bevolking en het milieu te beschermen tegen onder andere kwikvergiftiging. Hoewel er internationaal kritiek is op de beperkingen van het verdrag is het volgens milieudeskundige Landburg een stap in de goede richting. ‘Het is een stok achter de deur. Als de Surinaamse overheid geen gezichtsverlies wil lijden, zal ze haar huiswerk moeten maken’, zegt Landburg. De Surinaamse overheid kreeg ook 30 miljoen Amerikaanse dollar voor trainingen in kwikvrije mijnbouwtechnieken.

Het is diezelfde Brunswijk die sinds kort aan het roer staat van de Commissie Ordening Goudsector, die onder andere milieuverontreiniging in de goudvelden beheersbaar moet maken. Alternatieven voor kwik bestaan namelijk al jaren, maar ze worden niet gebruikt omdat ze duurder, onbekend of tijdrovend zijn, en daardoor niet winstgevend genoeg. ‘Concessiehouders moeten overtuigd worden van kwikvrije methodes en vervolgens moeten ze hun werknemers voorzien van het juiste materiaal, want de kleine goudzoeker kan dat niet zelf betalen’, zegt Landburg. ‘Maar zolang invloedrijke personen, die niets om milieu en gezondheid geven, de concessiemarkt beheersen, zal er weinig veranderen.’

Over drie maanden zijn de pacu’s in de visvijver volwassen en dan zullen de inwoners van Kawemhakan voor het eerst in tientallen jaren vis eten die niet giftig is. Naast de eigen visvoorziening gaat een deel van de vis naar Frans-Guyana. Daar levert een kilo al snel 10 euro op, en een volwassen pacu weegt gemiddeld vijf tot zes kilo.

Met de toekomstige inkomsten wordt de kwekerij uitgebreid. Want ondanks de afwachtende houding van de dorpsgenoten in Kawemhakan trekt het initiatief de aandacht van de andere Wayana-dorpen in de omgeving. Een paar jongeren uit het meer zuidelijk gelegen Apetina toonden al interesse. Ze willen in de toekomst een eigen visvijver. Op die manier heeft de Wayana-gemeenschap niet alleen gezonde vis en meer werkgelegenheid, maar zorgt de kwekerij ook voor iets meer financiële onafhankelijkheid. Van de overheid, maar ook – en misschien vooral – van het groeiend aantal garimpeiros om de hoek.

Dit artikel verscheen eerder op MO.be.