Leerlingen in kwetsbare wijken ademen vuilere lucht in

Sinds augustus zijn er nieuwe ouders deel van de familie en koffieclub: ouders van wie de kinderen onder de vlag van de groeiende Montessorischool Boven ’t IJ het gebouw zijn ingetrokken. Tussen de gesprekken over het lerarentekort en luizen door bespreken ze deze vrijdag vrolijk hoe de scholen verschillen. Boven ’t IJ is bijna helemaal wit, op de Rosa zitten bijna alleen kinderen met een migratieachtergrond.

Het schoolgebouw van de Rosaschool, waar de dependance van de Montessori nu huist, staat in een officiële ‘fijnstofzone’, op minder dan vijftig meter van een drukke autoweg. In fijnstofzones mogen volgens gemeenteregels geen scholen meer gebouwd worden, vanwege het risico voor de gezondheid van de kinderen. Tot de komst van Boven ’t IJ zaten de kinderen van Maryam daar onbeschermd.

Fijnstof is een mengsel van vaste, vloeibare en gasvormige deeltjes in de lucht, waarin zich allerlei giftige stoffen kunnen bevinden. Een deel kan uit natuurlijke materialen bestaan, zoals pollen en stuifmeel, maar in de stad hebben roet en stofdeeltjes door bandenslijtage de overhand.

De deeltjes worden geclassificeerd aan de hand van hun diameter, 10 micrometer en kleiner: PM10, PM2.5, PM1, etc. “Hoe kleiner de deeltjes, hoe dieper het effect”, zegt Flemming Cassee, inhalatietoxicoloog bij het RIVM en hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. “Deeltjes vanaf 2,5 micrometer beïnvloeden de longfunctie, terwijl de kleinere deeltjes via de longblaasjes in het bloed terechtkomen.”

En juist deze kleine deeltjes zijn het moeilijkst te filteren. “Het fijnstof voor 100 procent wegfilteren is technisch nog steeds niet mogelijk, F9-filters komen het dichtst in de buurt”, zegt directeur Karel Bosschieter van AFPRO. “Hooguit 50 procent van de roetdeeltjes worden met deze systemen weggefilterd”, zegt Saskia van der Zee van GGD Amsterdam. Onderhoud is essentieel, benadrukken de deskundigen. Toch laat dit op meerdere scholen te wensen over. “Bij ons komt er nooit iemand voor onderhoud, we hebben continue lekkage of kortsluiting door de verstopte filters”, meldt een medewerker van De Achthoek. “Volgens mij zijn de filters slecht afgesteld, ze werken niet goed”, zegt de conciërge van De Vijf Sterren.

We vergelijken de fijnstofscholen met de achterstandsscores van het CBS: 16 van de 26 fijnstofscholen blijken achtergestelde scholen te zijn. Het CBS berekent deze score aan de hand van het opleidingsniveau, afkomst, verblijfsduur en financiële situatie van de ouders, en de intelligentiescore van de kinderen. De achterstandsscores in onze lijst zijn bovendien erg hoog: landelijk scoort minder dan één procent van de scholen boven de 1000 punten, van de lijst met 26 basisscholen in een fijnstofzone scoren er vier meer dan 1000. Een pijnlijk feit, vooral wanneer je in je achterhoofd houdt dat zelfs de beste filters nog niet alle ongezonde fijnstof wegfilteren, dat bij hitte vaak ramen opengezet worden en dat het met onderhoud, wat cruciaal is voor de werking van de filters, niet altijd zo best gesteld lijkt.

We bellen de 26 basisscholen met de vraag hoe het nu gaat. Meestal waren grote vraagtekens aan de andere kant van de lijn het antwoord. “Ach, schoolgebouwen waren in mijn jeugd niet fris, en dat zullen ze waarschijnlijk ook nooit worden”, zegt een medewerker van de Achthoek. “Ouders, met name uit België, vragen er wel eens naar, maar dan denk ik: dan moet je niet in Amsterdam gaan wonen.”

Een greep uit de reacties van schooldirecteuren in Amsterdam: ‘Momenteel staat fijnstof niet bij ons op de agenda.’ ‘Zoals ik het begrijp hebben wij nog geen maatregelen genomen, maar wellicht kunt u mij verder helpen met welke maatregelen andere scholen hebben genomen.’ ‘We hebben wel grote kasten in de klas hangen, maar ik weet niet precies wat die doen.’

Bij veel scholen hangt wel iets aan het plafond, maar het is onduidelijk wat. We bekijken satellietbeelden van de 26 scholen en brengen een bezoek aan het laboratorium van AFPRO Filters in Alkmaar, die al veertig jaar luchtfilterinstallaties produceren. Op tien daken staan grote grijze of blauwe kasten. Volgens Marco van Deijk, filterspecialist bij AFPRO, wijst zo’n kast op een gecentraliseerd luchtfilteringssysteem met waarschijnlijk een F9-filter. Ook de ruimteschepen die we zagen op de Rosaschool in Noord filteren hoogstwaarschijnlijk op dit niveau. Op het allerlaatst reageert de gemeente op onze lijst. Onze conclusie als we alle gegevens combineren: op negen scholen hangt geen of een onvoldoende systeem. Bij twee hiervan houdt de gemeente met metingen de luchtkwaliteit in de gaten.

Wie zich afvraagt waarom sommige kinderen meer last hebben van slechte lucht, ontkomt er bovendien niet aan om het te hebben over hoe sterk scholen gesegregeerd zijn in Amsterdam, zegt Hochstenbach. “Het zijn vooral de hoogopgeleide tweeverdieners die daarvoor zorgen. Zij zoeken naar een school waarvan zij denken dat die hun kinderen dezelfde kansen geeft als zij hebben gekregen.”

De keuze voor een filtersysteem is immers ook een financiële afweging: de aankoop en installatie zijn prijzig. De aankoop en installatiekosten liggen tussen de 300.000 en 500.000 euro per school. Maar in het programma van de gemeente Amsterdam betaalt de school slechts 20 procent zelf, tot een plafond van 50.000 euro. “En dat is voor geen enkele Amsterdamse school een bezwaar”, weet de wethouder uit ervaring.

Vanuit het stadhuis is recent wel een belronde gehouden naar scholen die onvoldoende filters hebben. “Want het mag niet zo zijn dat scholen waar ouders minder mondig zijn, of directeuren en schoolbesturen andere prioriteiten hebben, dit soort subsidies laten lopen. Ons beleid is er juist op gericht om achterstanden te bestrijden en dan is het niet te bedoeling dat door het niet gebruik maken van regelingen de ongelijkheid juist vergroot wordt. Daar moeten we echt goed op letten.”

Er werd een WhatsApp-groep aangemaakt met actievoerende ouders. Hij legt uit: “Als zoiets gebeurt, dan heeft het geen zin om bij de schoolkoepel Innoord verhaal te halen, dan neem je zelf de regie.” Wiskerke werkt al tien jaar bij milieuorganisaties en doorziet het proces van inspreekavonden en aangewezen vertrouwenspersonen. Hij weet hoe je verzet moet organiseren. Zijn medestanders werken bij multinationals en hebben professionele kennis van bestemmingsplannen, bouwvoorschriften en pr. Ze tippen een journalist bij het Het Parool die een artikel schrijft, de Partij voor de Dieren belegt een spoeddebat in de Amsterdamse raad. Twee ouders doen een beroep op de wet openbaarheid bestuur en vragen alle communicatie tussen gemeente en schoolbestuur Innoord op.

En dus heeft de Rosa nu ook ontdek- en avonturenpaden die omringd zijn door bamboe en wuivend riet. Het plein is vanaf nu ‘rainproof’, aards en heeft bepaald geen gebrek aan houtsnippers. Maar het voetbalveldje, de enige wens van de Rosa-ouders die ze bovendien al jarenlang uiten, dat is er niet gekomen. Een bekende grap op de vrijdagochtendkoffie is ondertussen dat de Montessori-ouders maar de wensen van de Rosa-ouders moeten doorgeven, omdat zij wél hun zin krijgen. Waarom er opeens geen schoolbel meer klinkt sinds de Montessori-kinderen zijn gekomen blijft een raadsel. Eerst was het verhaal dat die ‘stuk’ was, maar nu wordt gezegd dat die het lesschema van de Montessori-kinderen in de war zou sturen.

Wat te doen met dit soort ongelijkheid? In de Verenigde Staten, België en de Verenigd Koninkrijk krijgt het onderwerp environmental justice aandacht in de wetenschappelijke wereld. “En er worden rechtszaken gevoerd om overheden verantwoordelijk te houden voor de ongelijkheid die ontstaat door hun beleid”, zegt jurist Daphina Misiedjan, die onderzoek doet naar het recht op schone lucht. Ze wijst op een zaak in Londen, waar de moeder van de aan astma overleden Ella Kissi-Debrah een rechtszaak voert om ‘luchtvervuiling’ als officiële reden voor haar dood aan te merken. Omdat het meisje in een buurt opgroeide met veel armoede en mensen van kleur, zegt Misiedjan, wordt luchtvervuiling daarmee verbonden aan sociaal onrecht. “Het lastige is tot nu toe dat schone lucht nog niet als individueel recht wordt erkend door bijvoorbeeld de Verenigde Naties, zoals ons recht op schoon water.”

En segregatie in veel steden neemt alleen maar toe, zegt Hochstenbach. “Lang waren we in Nederland bijzonder streng op gemengde buurten, maar dat idee is er een beetje uit. Er is een trend aan het ontstaan dat nieuwe sociale huurwoningen bij elkaar geplaatst worden, op minder gewilde plekken.”

“Voor klimaatbeheersing op oude scholen is er op veel plekken in Nederland gewoon niet genoeg geld.” Pim Commandeur is adviseur onderwijshuisvesting, gespecialiseerd in duurzaamheid en milieu. De kosten van een filterinstallatie vormen vaak een barrière, is zijn ervaring. Amsterdam heeft een relatief gunstige regeling, maar in veel steden staan scholen er alleen voor.

Na 1980 en zeker met een bouwjaar na 2000 zijn er zeker maatregelen mogelijk. “Maar die zijn vrij duur, zowel qua aanschaf als qua onderhoud en elektriciteitsverbruik. Scholen hebben nu al geen geld voor het onderhoud van hun gebouwen. Subsidieregelingen met hoge eigen bijdragen, zoals in Den Haag, waar de gemeente slechts de helft meebetaald, zijn dan echt een drempel.”

Daarom zouden filters en groene pleinen eigenlijk gewoon door het rijk gefinancierd moeten worden, vindt de Amsterdamse wethouder Moorman. “Het is toch niet goed dat in dit probleem in de ene stad wel wordt aangepakt en in de andere niet? Daar moet nationaal beleid op komen.”

“Fijnstof is eigenlijk het asbest van de 21e eeuw”, constateert Karel Bosschieter, directeur van AFPRO Filters, een grote luchtfilterfabrikant. Ook hij merkt dat fijnstof geen prioriteit is voor scholen. “Als er iets niet in orde zou zijn met de waterkwaliteit op een school zou de school onmiddellijk zijn deuren kunnen sluiten. Maar op de gevaren van vervuilde lucht is men nog minder bedacht.”

De aanlegkosten waren enorm, weet ze, maar de school kreeg “een dikke subsidie van de gemeente, heel fijn”. Verder wordt alles door de afdeling huisvesting van schoolbestuur Stichting Westelijke Tuinsteden, waar de 7e Montessori bij hoort, geregeld. Wel vindt de school het jammer dat ze niet zelf het bouwbeheer konden doen. De stichting zou dan zelf gekozen hebben voor een systeem waarbij energieneutraal koelen ook een optie is: een vaker gehoorde klacht van scholen is dat in de zomer, als het warm wordt, de ramen toch open moeten waardoor het filter in één klap nutteloos wordt.

Op de vrijdagochtendclub van de Rosaschool en Boven ’t IJ groeien de ouders inmiddels naar elkaar toe. “We hebben geleerd van de ouderlijke ongehoorzaamheid die de Boven ’t IJ-ouders bij de fijnstofzaak aan de dag legden”, zegt een Rosa-moeder. Samen willen de ouders de besturen nu wel lastigvallen voor een mooi voetbalveldje. Ze zijn het allemaal even zat dat hun kinderen met geschraapte knieën van het beton thuiskomen.

* De naam Maryam is gefingeerd. De echte naam is bekend bij de redactie.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op OneWorld.nl in november 2019.