Leven als 1F’er: vermeende oorlogsmisdadigers in Nederland

De tijd die 1F’ers in limbo doorbrengen, wordt gekenmerkt door wachten. Maar dat is geen passief proces: antropoloog Rebecca Rotter, die asielzoekers in Glasgow volgde, stelt dat ‘wachten’ een veelheid aan dimensies kent, waaronder affectieve, actieve en productieve aspecten. Ook wij zagen bij de 1F’ers allerlei vormen en fasen van wachten terug: van participatie en inventiviteit tot strijd. Tegelijkertijd waren er ook veel momenten die ze zeer passief beleefden. Door de verschillende fasen van wachten in kaart te brengen, hopen we te beschrijven welke impact de 1F-status heeft op het dagelijks leven van deze Afghaanse vluchtelingen in Nederland.

Jurist en voormalig National Officer van het UNHCR Nederland René Bruin stelde in zijn artikel “Afghanen aan wie artikel 1F Vluchtelingenverdrag werd tegengeworpen: voor het leven gestigmatiseerd?” juist die onbepaaldheid aan de kaak. Hij haalt aan dat alle Duitse oorlogsmisdadigers vijftien jaar na de Tweede Wereldoorlog vrijkwamen, met uitzondering van de vier van Breda. Voor de Afghaanse vluchtelingen die een 1F-status hebben gekregen,  is het onduidelijk wanneer de opgelegde sancties jegens hen ooit opgeheven zullen worden. Wat voor effect dat op hen heeft, blijkt uit ons interview met Bashir, die een 1F-status kreeg omdat hij gouverneur werd bij de start van het communistische regime (1978):

Maar passiviteit kan ook worden omgezet in een vorm van activiteit: wachten als verzet. Luister naar Walid, die bij de Afghaanse overheid werkte tijdens het communistische regime:

Een voorbeeld daarvan is de dagbesteding van Aryan, de man die passief leek te wachten doordat hij soms een slaappil inneemt om de dag door te komen. Toch zorgt hij ook dagelijks voor de kinderen en probeert hij te helpen in het huishouden. Hoewel dat geen intensieve dagbesteding lijkt, is het voor Afghaanse mannen van zijn generatie (hij is in de vijftig) bijzonder om voor de kinderen te zorgen en in het huishouden te helpen. Omdat Aryan geen inkomen heeft, kan hij niet in het financiële onderhoud van zijn gezin voorzien en neemt hij taken over die eigenlijk toegeschreven worden aan vrouwen. Dit druist in tegen traditionele genderrollen en Aryans gevoel van mannelijkheid en waardigheid, maar toch doet hij dit, om actief betekenis te geven aan zijn dagelijkse leven.

Vaak helpen gezinsleden mee aan het verbeteren van de situatie van de 1F’er. Zo heeft Nazila ervoor gezorgd dat haar gezin ondanks Zia’s 1F-status bij elkaar kon blijven. Nazila:

Productief wachten is volgens Rotter het uitstellen van processen om er een bepaald profijt uit te trekken. Veel 1F’ers gaan bewust (tijdelijk) naar het buitenland om op die manier voorsprong op te bouwen, iets dat je ‘wachtkapitaal’ zou kunnen noemen. Via de EU-route voor gezinshereniging kan de partner of een van de kinderen een gezinslid met 1F-status laten overkomen. Het Nederlandse 1F-beleid is namelijk niet conform de EU-richtlijnen: Nederland is vrijwel het enige land dat deze groep Afghanen categorisch uitsluit. In andere EU-landen kunnen vluchtelingen die tijdens het communistische regime voor de Afghaanse overheid werkten, wel een asielstatus krijgen[1]. Als de 1F’ers dan eenmaal de nationaliteit van dat land verkregen hebben, kunnen zij zich vervolgens als EU-burger soms weer in Nederland vestigen, mits zij niet ongewenst worden verklaard.

Qais heeft deze weg bewandeld. Na een verblijf van bijna vijftien jaar in Nederland, vertrok hij naar België, waar zijn zoon was gaan wonen teneinde Qais over te kunnen laten komen. De zoon ging daarna terug naar Nederland, waar de rest van het gezin woont. Qais heeft nu een baan in België en spaart geld om zich op zijn toekomst voor te bereiden. Hij bezoekt zijn gezin in Nederland om de paar weken. Wanneer hij de Belgische nationaliteit heeft verkregen, wil Qais definitief naar Nederland terugkeren.

Ook de kinderen van veel 1F’ers bekwamen zich in productief wachten. Terwijl hun vader wacht op zijn verblijfsstatus, of op zijn uitzetting, volgen zij opleidingen waarmee ze hopen later het lot van hun vader en andere 1F’ers te kunnen verbeteren – denk aan rechten, maatschappelijk werk of geneeskunde. Sommige kinderen willen advocaat worden, om hun vader juridisch bij te staan; anderen willen hun ouders kunnen helpen met de lichamelijke en psychische klachten die door hun 1F-status zijn ontstaan. Abdullahs zoon studeert bijvoorbeeld geneeskunde, en heeft bij zijn docenten advies ingewonnen welke medicijnen zijn vader moest slikken en waar hij die, als illegaal zonder recht op zorg, kon krijgen.

Mushfegh is daarvan een heftig voorbeeld. Nadat hij in 2002 beschuldigd werd van het plegen van oorlogsmisdaden, is zijn psychische gezondheid sterk achteruit gegaan. In 2003 kreeg Mushfegh een ernstige depressie.[1] Hij kreeg toen antidepressiva, plus ondersteuning van een psychiater en psycholoog. Maar hoe meer de IND hem onder druk zette, hoe groter zijn psychische problemen werden:

Alhoewel Mushfegh een extreem voorbeeld is, kampen veel 1F’ers met soortgelijke problemen. Veel 1F’ers zijn bang, depressief, hebben lichamelijke problemen zoals een hoge bloeddruk of een slecht hart, of zijn suïcidaal. En de stress die de 1F-status met zich meebrengt, raakt ook de andere gezinsleden: veel van hen kampen eveneens met depressies en hebben psychische hulp nodig.

De belangrijkste reden is dat zij hier vaak al vijftien tot twintig jaar wonen, meestal met het hele gezin, en hier inmiddels een bestaan hebben opgebouwd. Voordat zij een 1F-status tegengeworpen kregen, hadden zij namelijk vaak al een verblijfsvergunning, werk, een huis en contacten. Ze willen graag terug naar dat oude leven. Een soortgelijk leven in een ander land opbouwen, kost veel tijd en moeite, zoals Zia’s gezin laat zien. Bovendien levert een verzoek aan andere landen om daar toegelaten te worden, vaak niets op: doordat Nederland ze als 1F’er heeft aangemerkt – iets dat, zoals gememoreerd, in andere EU-landen amper gebeurt – zijn ze voortaan als vermeende oorlogsmisdadigers geoormerkt. Voorts zijn andere landen sowieso niet erg geneigd om vluchtelingen op te nemen als zij al in een EU-land wonen. Amir: “Ik heb veertig landen aangeschreven. Van 37 heb ik niets gehoord, van de overige drie kreeg ik een negatief antwoord.”

De laatste reden die veel participanten aanhalen om in Nederland te blijven, kun je zien als een vorm van verzet. 1F’ers zijn overtuigd van hun onschuld, en zetten alles op alles om die te bewijzen. Ze willen een schoon blazoen om een legaal verblijf toegekend te krijgen, en in Nederland kunnen blijven. En vooral: ze willen niet gedwongen worden om hun gezin achter te laten.

Volgens de 1F’ers wuift de overheid (in casu de IND) hun verhaal vaak weg als onrechtmatig bewijs. Soms worden ze er zelfs van beschuldigd bewijzen gekocht te hebben, zoals in het geval van Ramin en Abdullah. Om hun situatie onder de aandacht te brengen, proberen 1F’ers nu aandacht in de media te krijgen.

Vooral de onzekerheid van het wachten maakt hun situatie ondraaglijk. Daarom vragen veel 1F’ers om een eerlijk proces; nu wordt hun schuld verondersteld totdat zijzelf het tegendeel bewezen hebben. Ramin verwoordt wat veel andere 1F’ers op andere manieren tegen ons zeiden: “Ik ben niet bang, ik blijf vechten voor rechtvaardigheid.”