Zij ontvluchten de armoede in Libanon (voorlopig) niet

Op het kantoor van Natheer Halawani (37) in de Libanese stad Tripoli is het lekker fris. De airco brengt soelaas na een korte wandeling in de overweldigende, vochtige hitte. We spreken af op een zwoele septembermiddag. Aan het begin van de middag is er nog elektriciteit in het gebouw, weet ondernemer Halawani, dus kunnen we de acht verdiepingen omhoog met de lift in plaats van de trap.

Stroomonderbrekingen zijn niet nieuw voor Libanon: de disfunctionele elektriciteitssector is al decennialang niet in staat om voldoende stroom te leveren. De acute brandstoftekorten in 2021, als gevolg van een economische crisis, verergerden de situatie; het hele land kampte toen met black-outs. Stroom geleverd door de staat blijft onbetrouwbaar. Die gaat slechts enkele uren per dag aan, vaak zonder een vast schema. Degenen die het zich kunnen veroorloven, maken gebruik van privégeneratoren op diesel. Maar zelfs daarmee is de toegang tot elektriciteit beperkt.

De elektriciteitscrisis is maar een onderdeel van een bredere economische crisis die het land teistert. Volgens de Wereldbank behoort die tot de drie ergste ter wereld sinds het midden van de negentiende eeuw. De staat kan zijn schulden niet meer betalen en de Libanese pond is gecrasht, waardoor zeker 80 procent van de bevolking in armoede verkeert. Goed betaald werk is er nauwelijks, dus wie kan, trekt naar het buitenland om vandaaruit familie te steunen. In 2021 kwam bijna 54 procent van het bruto binnenlands product van Libanon uit geld dat werd overgemaakt vanuit het buitenland.

Terug uit de Golf

Natheer Halawani, de zoon op wie zijn ouders veel hoop hadden gevestigd, was zo iemand. Hij werkte acht jaar lang als ingenieur in de Golfstaten. Tegen de verwachtingen van zijn ouders in keerde hij in 2017 terug naar Libanon. “Werken als ingenieur gaf me nooit voldoening. Ik had er genoeg van, ik was voortdurend ziek omdat ik niet naar het kantoor wilde.” Daarom besloot hij een totaal andere richting in te slaan: hij richtte twee sociaal geëngageerde ondernemingen op: fietsbezorgbedrijf Wasil en branding- en adviesbureau The Cabinet – dat laatste samen met zijn broer, die op Halawani’s verzoek eveneens terugkeerde uit Saudi-Arabië.

Halawani, een fitte dertiger met een verzorgd baardje, zette zijn bedrijven op in Tripoli, behalve de op één na grootste ook een van de armste steden in Libanon. De meeste mensen die Libanon verlaten, met het vliegtuig of via een gevaarlijke zeeroute, wonen er. Fietskoeriers zijn niet gebruikelijk in Tripoli. Wel in hoofdstad Beiroet; Halawani werkte daar in 2012 zelf twee maanden als fietsbezorger. “Ik verdiende toen honderd dollar per maand, vijftig keer minder dan als ingenieur in de Golf. Maar ja – ik vond het tenminste leuk.”

Een bedrijf runnen in Tripoli is allesbehalve simpel, merkte Halawani. De infrastructuur is in verval en weinig mensen kunnen het zich veroorloven om gebruik te maken van koeriersdiensten. Toen hij in januari 2022 met Wasil begon, duurde het een week voordat hij een bestelling kreeg. Anderhalf jaar later zijn dat er tien per dag: Halawani’s medewerkers – allemaal studenten die dankzij de baan hun studiegeld kunnen betalen – bezorgen alles wat met de fiets kan worden vervoerd, zoals eten en kleren, aan inwoners en bedrijven in Tripoli.

Maar Halawani beseft maar al te goed dat hij in Tripoli geen winst gaat maken. Hij beschouwt Wasil als een pilotproject; als het concept zich hier bewijst, moeten filialen in andere steden volgen. In november 2023 (zie kader hiernaast) zou blijken dat het zover niet zou komen.

Exodus

De situatie in Tripoli is niet altijd zo slecht geweest. Vóór de burgeroorlog tussen de verschillende geloofsgroepen van het land (1975-1990) ging het bewoners van de stad voor de wind. Door een strategische ligging tussen hoofdstad Beiroet en de Syrische stad Homs floreerde de handel. Na het einde van het conflict richtte de regering zich echter op de heropbouw van Beiroet. Tripoli werd vergeten. Dat leidde tot woede onder de bewoners van het ‘vergeten noorden’.

En niet alleen in Tripoli is de situatie nijpend; drie op de vier jonge Libanezen wil weg uit het instabiele land. In 2020 was een derde van de bevolking werkloos, terwijl voedselprijzen juist met 190 procent waren gestegen, schrijft journalist Ryme Alhussayni in juli 2020 in haar essay ‘Leaving Lebanon’. “De instorting van de economie en verpletterde hoop [na de mislukte revolutie van 2019-2020, red.] is bijzonder moeilijk te slikken voor jonge mensen zoals ik. Velen van ons hebben zich hulpeloos gevoeld omdat onze inspanningen niets hebben opgeleverd.”

Tijdens de zogenoemde ‘revolutie van 17 oktober’ in 2019 gingen honderdduizenden Libanezen de straat op om te protesteren tegen onder meer de stagnatie van de economie, de hoge werkloosheid, corruptie in de publieke sector en het falen van de overheid om in belangrijke behoeften als water en elektriciteit te voorzien. Verandering kwam er niet. In 2021 was corruptie de voornaamste reden voor emigratie, vorig jaar waren vooral de gevolgen van de economische crisis een reden voor vertrek.

Libanezen emigreren al meer dan een eeuw: de diaspora (geschat tussen de 4 en 14 miljoen mensen) is intussen groter dan de populatie van Libanezen in het land (naar schatting 4,7 miljoen, laatste cijfers 2018). Maar de huidige emigratie is zorgwekkend, vindt Ola Sidani, programmacoördinator bij Lebanon Crisis Observatory. “Eerst vertrokken vooral jonge mensen die een beter perspectief zochten, maar nu trekken ook oudere, hoogopgeleide mensen weg. Ze kiezen meestal de Golfstaten omdat het ontzettend moeilijk is om naar een Europees land te migreren als je geen dubbele nationaliteit hebt.”

Door de intensieve braindrain in Libanon verliest het land artsen, verpleegkundigen, ingenieurs, academici en ondernemers. Sidani: “Dat brengt hele sectoren in gevaar, vooral de gezondheidszorg en het onderwijs. Zelfs tijdens de burgeroorlog zagen we zo’n exodus niet.” Sidani spreekt ook over verborgen emigratie. “Een deel van de ondernemers blijft in Libanon, maar verhuist bedrijven naar het buitenland of opent een nieuw bedrijf buiten Libanon. Zo verliezen we werkplekken. Aan de andere kant houdt deze massale uittocht de economie en de samenleving overeind – het geld blijft namelijk richting Libanon stromen.”

Henneprevolutie

Hamza Chamas (36), een kale man met grijzende baard en getatoeëerde armen, is juist niet van plan om te vertrekken – nooit geweest ook. Hij experimenteert al vijf jaar met de productie van hennepmelk. “Hennep is de toekomst”, vertelt hij terwijl we naar de Bekavallei in het oosten van Libanon rijden. “Je hebt maar één cannabiszaadje nodig om papier, voedsel, cosmetica, kleding, brandstof of zelfs hennepblokken – gebruikt om mee te bouwen – te produceren. Wacht maar vier of vijf jaar, dan is de henneprevolutie ontketend.”

De asfaltweg naar het dorpje Bodai loopt tussen tarwevelden door. In de verte strekken bergen zich uit, omhuld door mist. Vroeger was de vruchtbare Bekavallei de graanschuur van het Romeinse Rijk, later van Libanon. Maar tijdens de burgeroorlog plantten boeren meer hennep en papaver dan granen – dat bracht meer op. Eigenlijk is het verbouwen van hennep tegen de wet. Alleen de kweek, verkoop, onderzoek en gebruik van cannabis voor medische en industriële doeleinden is toegestaan, besloot het Libanese parlement in 2020.

Na het einde van de burgeroorlog lanceerden de Verenigde Naties dan ook een programma om aardappelen en tomaten te laten verbouwen in plaats van hennep, maar een deel van de beloofde fondsen heeft de Bekavallei nooit bereikt en het programma eindigde in 2002. In 2005 waren er in Libanon veel demonstraties van de bevolking, met als doel de pro-Syrische regering af te zetten. De politieke crises die Libanon in chaos stortten toen dat was gelukt, leidden politici af van het handhaven van het hennepverbod – de boeren keerden terug naar de cannabisteelt.

De ouders van Chamas waren verbaasd toen hij in 2016 weer bij hen introk. Hij studeerde Regie en Reclame in Beiroet, een plek vol mogelijkheden. Iedereen dacht dat hij daar ook zou blijven, omdat de Bekavallei weinig te bieden heeft voor hoogopgeleiden. De meeste mensen, inclusief Syrische vluchtelingen (van wie het grootste aantal in deze grensregio woont), werken in de landbouw.

High

Maar Chamas had rust nodig. In het chaotische Beiroet leed hij aan een waanstoornis en had hij psychoses. Die klachten verergerden toen Chamas in 2015 deelnam aan grote protesten; nadat een grote vuilstortplaats werd gesloten, hoopte het afval op de straten zich op en eisten betogers het aftreden van politieke leiders. Toen Chamas weer thuis kwam wonen, kreeg hij veel ruzie met zijn vader. “Ik wist even niet meer wie ik was en waar ik thuishoorde. In de stad hing ik rond met progressieve jonge mensen die tegen het corrupte systeem protesteerden. Bij mijn ouders thuis was het alsof de tijd had stilgestaan.”

In Bodai besloot Chamas van cannabis te gaan leven. In het begin waren de bewoners van het dorp sceptisch, vertelt hij: “Ze geloofden niet dat je uit hennep melk kon maken. Ze waren bang om het te proberen, dachten dat ze er high van zouden worden.” Maar er bleek geen spoor van de psychoactieve stof THC in de drank te zitten. Nu duimt iedereen dat het project succesvol wordt. “Binnenkort wil ik proberen zakenmensen aan te trekken.” Voorlopig deelt Chamas zijn enthousiasme over hennep tijdens proeverijen van zijn hennepmelk in pubs in Beiroet. “Mensen vinden de drank erg lekker, ik heb nog geen negatieve feedback gekregen”, verzekert hij.

Plots springt Chamas op uit de sofa in zijn woonkamer en rent naar de gang, om terug te komen met een bordje met de gepelde cannabiszaden. Die smaken naar noten. “Lekker, hè? Veganisten zijn helemaal weg van deze melk. Een beetje reclame en we zullen het maken. Ik heb een advocaat geraadpleegd; zolang we niet betrokken zijn bij de teelt, doen we niets illegaals.”

De onderneming brengt voorlopig weinig op, maar winst maken is niet wat Chamas drijft: zijn strijd tegen het systeem in Libanon heeft nog steeds prioriteit. Daarom wil hij niet alleen hennepdrank en -papier produceren, maar een heel hennepcentrum opzetten in Bodai. “Hier komt een bibliotheek voor cannabisstudies”, zegt hij als hij een donkere kamer met lemen muren binnenkomt. “Kennis is de sleutel. Met expertise, hennepzaden, water en aarde kunnen we producten maken, groeien, vooruitgaan, geld verdienen en investeren in de bibliotheek. De cyclus van kennis, productie en investeren in kennis voor jonge Libanezen geeft ons kracht. Als we zelfvoorzienend zijn, zijn we niet meer afhankelijk van corrupte politici.”

Voorlopig staat in het toekomstige instituut alleen een draaibare bureaustoel; Chamas wacht op studenten die zich zullen verdiepen in hennep.

Deze reportage kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere journalistiek, en verscheen in maart 2023 in OneWorld Magazine.