‘Niets is rationeler dan empathie’

Technisch gezien is ze dus een migrant. Ze vindt het onzin, al die “lullige debatten over migratie waarmee ze ons dagelijks vervelen”. Alsof het bestaat: mensen die altijd op dezelfde plek blijven. Zelfs in het klein verplaatsen mensen zich de hele tijd. Haar ouders komen uit Amsterdam, haar zus werd geboren in Rotterdam en zelf kwam ze vlakbij Den Haag tot leven. “Maakt dat me een nomade?”

Luanda Casella was altijd al de andere geweest. Hoe licht haar huid ook is, ze bleef de zwarte in een witte geprivilegieerde omgeving. Dat ze zich altijd extra moest bewijzen en het racisme te lijf moest gaan, maakte haar soms heel moe maar bovenal moedig. Haar migratie naar België was geen groot obstakel waar ze overheen moest springen. “Ik liep gewoon door.”

Aanpassen aan elkaar doe je met z’n tweeën, gaandeweg vond de podiumwereld dat het meer kon zijn. Luanda Casella mocht meningen hebben die voorbijgingen aan haar geboorteland, vrouw-zijn, zwarte-vrouw-zijn, zwarte-migrant-zijn. Ze vindt het na tien jaar best meevallen hoe ze benaderd wordt, zolang ze niet tot een slachtoffer wordt gereduceerd. “Want soms word je in een heel beperkte framing neergezet: je bent of de luie migrant, of het slachtoffer.” Ze verkiest dus het eerste stereotype, wie zou het andere kiezen?

Nog niet zo heel lang geleden stapte Lydia Chagoll met haar wandelstok door Brussel, in een protest tegen het Israëlische anti-Palestijnse beleid. Het was te veel voor haar lijf, maar ze zal nooit stoppen met het onrecht helder te benoemen en te bestrijden. Ze is een rebel met een warme binnenkant. Ze is direct zonder te beledigen, zegt de waarheid terwijl ze empathisch blijft. Dan komt het hard aan als je als joodse antisemiet wordt genoemd.

Het was typisch Chagoll. Ze opende zoals het hoorde met een klassiek Ballet Blanc. En ze week af. Ze zette een Congolese en Chinese danser in witte tutu op het podium, het publiek ademde verschrikt in en uit en applaudisseerde. Ze haalde ook een Japanse danser en een Duitse danseres binnen, een statement tegen het onrecht. “Kinderen hoeven geen rekenschap af te leggen voor de daden van hun ouders.” Niemand besluit om uit bepaalde ouders op een bepaalde plek in een bepaalde taal of een bepaald ras geboren te worden.

“Brazilië had stappen gezet, er waren wetten aangenomen, maar het gevecht tegen het racisme, de homofobie, het seksisme was nog niet eens goed begonnen.” Dat de Brazilianen stemden om de militaire dictatuur van haar kindertijd in de jaren tachtig terug te brengen, noemt Casella pure Braziliaanse borderline. “Toen Bolsonaro parlementslid was, zei hij recht voor de camera tegen een vrouwelijke collega dat hij haar niet zou verkrachten “omdat ze dat niet eens waard was”. Brazilië heeft een maniak tot president verkozen en dat leidt nu al tot rap toenemend geweld in de samenleving. Ik heb zo’n behoefte om dit te begrijpen, aan mensen die me uitleggen waar dit nieuwe rassendenken, waar die onwetendheid vandaan komt.”

De familie moest ook weg uit Zuid-Afrika. Op 7 november, een maand voor Pearl Harbor, kwamen ze aan in Japan. De mensenrechten werden uitgeveegd, de genocide zou volgen. “Het was wit tegen zwart, rijk tegen arm, en één groot antisemitisme.” Het hield niet op, alle wetten tegen racisme, alle conventies over mensenrechten en goed fatsoen ten spijt.

Vandaag zijn de moslims de gebeten hond. Het is een vooruitgang dat voor de ramen van de Brusselse cafés geen borden meer hangen met “Ni chiens ni Nord-Africains”. We bevinden ons niet meer in de jaren vijftig. Toch is het navelstaren teruggekeerd.

Het voorgekauwde schiet door in onze taal, in kranten en in gesprekken. Mensen zijn illegaal, zeggen we. “Hoe durf je een medemens illegaal te noemen? Alsof die niet werkelijk bestaat. Alsof die persoon geen naam heeft, geen familie, geen geschiedenis, geen verhalen in zich draagt.”

Misschien is het niet alleen onbehagen, maar een gemakkelijkheidsoplossing, een manier om het laat-maar-waaien te legitimeren. “Misschien willen we gewoon niet helpen. Dat kost minder tijd en moeite.”

We zijn beter in praten over “Een beetje Nieuws” dan over “Het Nieuws”, zegt Luanda Casella in haar jongste performance Short of Lying. Want het schept verkeerde verwachtingen, creëert illusies. De macht van communicatie is een rode draad door haar voorstellingen. Taal is haar werkmateriaal. Zelf zit ze na tien jaar in een technische tussenpositie van talen. Haar moedertaal is Portugees, schrijven doet ze in het Engels, thuis spreekt ze meer en meer Nederlands. Ze denkt wel steeds vaker in het Nederlands. Het helpt met thuiskomen in gesprekken en in vriendschappen. Aangezien taal cultuur is, brengt het spreken ervan nieuwe gevoelslagen en een beter begrip.

“Ik ben een Belg”, zei Lydia Chagoll toen ik haar aan de lijn had. “We zullen het over de vanzelfsprekendheid van migratie hebben, omdat u technisch –” “Ik ben een Belg”, onderbrak ze me meteen. Ze zegt het opnieuw. Ze houdt van dit land. Ze is een patriot, maar een die niet opstaat voor het volkslied. Dat vindt ze onzin en voer voor nationalisme. We weten waartoe het leidt. Ze heeft veel meer met empathie. Het heeft haar gered van de gelatenheid, het heeft haar tot de rebel gemaakt die ze vandaag de dag is. Ze heeft de nadelen van die rebellie gekend, maar is empathisch gebleven.

“Ik word ook altijd heel boos als iemand empathie neerzet als een gevoel. Alweer onzin. Er is niets rationeler dan je proberen te verplaatsen in een ander, een ander proberen te begrijpen. Het maakt het leven ook veel meer de moeite waard.”