Mandela en ik

“Ik herinner me dat Mandela op het balkon van de Stadsschouwburg zou verschijnen. Ik was laat en het Leidseplein en de Leidsestraat stonden al vol mensen. Je hoorde het gejuich al op de Dam. Omdat ik er niet langs kon, moest ik met een grote boog naar de Stadschouwburg lopen en kwam ik aan de achterkant terecht. Daar zag ik een aantal lege limousines en ben blijven wachten totdat Nelson Mandela weer zou vertrekken. Toen Mandela naar zijn limousine liep, wilde ik naar hem toe maar de beveiliging hield mij tegen.
 

Franklin Ronde

Zwerver helpt mee
Gelukkig hielp het toeval mij een handje. Een zwerver leidde de mannen van de beveiliging af. Ik glipte door de afzetting en kon een stukje met Mandela oplopen en hem een hand geven. Ik weet niet meer of hij toen nog iets heeft gezegd maar het was een heel bijzonder moment. Ik voelde Mandela een speciaal soort positieve energie uitstralen, echt iemand met charisma. Ik had echt het idee dat ik met een historisch persoon te maken had. Die dag kon ik mijn geluk niet op na die ontmoeting. Het was nog wel een verrassing toen ik ‘s avonds de tv aanzette en mijn korte ontmoeting met Mandela in het NOS Journaal terug zag.”
 

Fotograaf Tom van der Leij ging een dag op stap met de kleinzoon van Nelson Mandela, Mandla Mandela, de chief van de Traditionele Raad van Mvezo, een belangrijk rechtsprekend orgaan van het Xhosa-volk.

Mandla Mandela. Foto: Tom van der Leij

“Ik had in 2004 al een keer bij Mandela’s huis in Transkei aangebeld, maar toen werd ik weggestuurd door de bewaking. Vorig najaar had ik meer succes bij zijn kleinzoon Mandla Mandela. Samen met een Zuid-Afrikaanse journalist maakte ik een reportage over het traditionele manwordingsritueel van de Xhosa, waarbij jongens besneden worden in het voormalig thuisland Transkei, de huidige Oostkaapprovincie. Een van die jongens studeerde samen met Mandela’s kleinzoon aan de Rhodes University en via hem kregen we zijn nummer. We belden hem op en vroegen of we bij hem langs konden komen. In eerste instantie had hij daar geen tijd voor, maar toen we aandrongen en vertelde dat we in Umtata stonden, bij hem zo een beetje om de hoek, zei hij oké.

Traditionele kledij

Eenmaal bij hem stelde hij voor dat we de volgende dag naar zijn huis in Qunu konden komen. Daar aangekomen bleek dat hij zich speciaal voor ons bezoek in zijn traditionele chief kledij had gestoken; hij droeg een gewaad met Xhosa kralen met daarover een leeuwenpels. We reden achter hem aan naar Mveso, de geboorteplek van zijn grootvader, en tevens de streek waarvan Mandla nu chief is. De vader van Nelson Mandela was dat chiefdom begin 20^e eeuw ontnomen door een blanke magistraat en sinds een jaar is het weer terug in de familie.

Belofte
Als je met de kleinzoon op pad bent, merk je dat hij veel van het charisma van zijn grootvader heeft geërfd. Hij is heel rustig en diplomatiek en als hij met je praat neemt hij ruim de tijd voor je. Je merkt ook dat hij erg geliefd is. Oudere mensen buigen zelfs met hun hoofd als ze hem zien. Ik zie hem als de belofte voor de Zuid-Afrikaanse politiek. Het zou mij niet verbazen als hij zijn grootvader achterna zou gaan. Deze man gaat het ver schoppen, hij heeft niet voor niets politicologie gestudeerd en heeft zijn naam natuurlijk mee. Zelf wil hij zich daar niet over uitlaten. Hij wil zich eerst op zijn baan als chief richten vertelde hij me. De lokale politiek is denk ik een goede leerschool. Daarnaast leert hij veel van zijn grootvader. Hij vertelde dat ze elkaar veel zien en dat hij Nelson Mandela regelmatig om advies vraagt. Op het moment dat wij in zijn huis waren was zijn grootvader ook op bezoek maar jammer genoeg deed de assistent van Nelson Mandela moeilijk toen wij vroegen of we hem een hand mochten geven. Ik ben dus wel heel dichtbij Mandela geweest. Ik kom elk jaar in Zuid-Afrika dus wie weet lukt het een volgende keer wel. Ik heb in ieder geval zijn reïncarnatie nu al ontmoet.”
 

Foto: Tom van der Leij

“Het was geen grote receptie waar Mandela zou verschijnen dus ik dacht ik kan allicht proberen om hem een hand te geven. De Weekly Mail, de voorloper van de huidige Mail & Guardian, bestond tien jaar en dat moest gevierd worden. Mandela die toen nog niet zo lang vrij was, zou naar de receptie komen. Ik werkte destijds bij Africa South, een maandelijks opinieblad dat in meerdere landen in Zuidelijk Afrika werd verspreid. Ons blad zou worden meegestuurd met de Weekly Mail vandaar dat ik ook op die receptie was.

Mandela tijdens zijn verjaardagsconcert

Mandela is natuurlijk een man die bij veel mensen op een voetstuk staat en je kon merken dat de doorgaans nuchtere en kritische journalisten van de Weekly Mail toch wel erg opgewonden waren over het bezoek van deze antiapartheidsstrijder. Iedereen wilde Mandela graag een hand geven, maar men gedroeg zich netjes, er werd niet geduwd. Ik hoefde gelukkig niet heel erg te dringen en toen stond ik ineens voor hem. Ik gaf hem een hand en overhandigde hem een exemplaar van ons blad. We wisselden nog een paar zinnen uit, maar die gingen voornamelijk over het blad. Hij heeft een heel erg zachte stem maar wel eentje met enorm veel zeggingskracht. Toen ik die lange man even later weg zag lopen met het blad opgerold onder zijn arm, gaf dat toch wel een kick.

Nelson’s foto verhuist mee
Ik heb van 1991 tot en met 1993 in Zuid-Afrika gewoond. Toen ik terugkwam in Nederland kreeg ik van een bevriende fotografe een foto van Nelson Mandela. Sindsdien staat hij op mijn bureau. Die foto is me heel erg dierbaar en telkens als ik een nieuwe baan kreeg, verhuisde Nelson met me mee. Mandela’s foto heeft een relativerende invloed op me. Soms kun je zo’n dag hebben dat alles misgaat, maar dan kijk ik naar zijn foto en denk meteen ‘waar maak ik me eigenlijk druk om, er zijn belangrijkere dingen in het leven’. Dat Mandela’s 90^ste verjaardag nu groot wordt gevierd vind ik volkomen terecht. Hij is een van de iconen van onze tijd, iemand waarbij je niet vaak genoeg kunt stil staan. Natuurlijk is Mandela enorm belangrijk geweest voor Zuid-Afrika, maar ook zijn uitgesproken standpunten over aids zijn volgens mij erg belangrijk. Dat hij bekendmaakte dat zijn eigen zoon aan aids was overleden, was enorm baanbrekend. Mandela is iemand die niet alleen in het verleden maar ook nu nog zinnige dingen te zeggen heeft.”

“Elke keer dat je Mandela ontmoet is speciaal. Hij heeft een uitstraling waarvan je haar recht overeind gaat staan. De eerste keer dat ik hem zag, is mij het meest dierbaar. Het was in 1994 in een hotelkamer in Tunis tijdens een top van de Afrikaanse Unie in Tunesië. Mandela zou daar speechen en ik had een afspraak met zijn assistent. Opeens kwam Mandela de hotelkamer binnen. Ik was totaal onvoorbereid. Normaal gesproken ben ik echt geen verlegen type, maar nu stond ik met mijn mond vol tanden.

Mandela ontving in 1995 de Africa Peace Award, de Afrikaanse Nobelprijs die door Accord wordt uitgereikt. Foto: Accord

Vaders des vaderlands
Zuid-Afrikanen zien Mandela als een soort vader des vaderlands. Iedereen, blank en zwart, houdt van hem. Hij roept natuurlijk ontzag op door wat hij allemaal heeft meegemaakt en heeft gepresteerd, maar het is denk ik vooral zijn innemende persoonlijkheid die hem geliefd maakt. Het is echt iemand met mensenkennis, hij weet de juiste snaar bij mensen te raken. Ik kan daar over meepraten.
Toen hij nog president was had ik hem een keer uitgenodigd voor een klein diner met gasten van onze organisatie. Van te voren had ik hem beloofd dat hij niet hoefde te speechen maar toen het etentje eenmaal aan de gang was, vroeg ik hem toch iets te zeggen. Ik zette hem dus eigenlijk voor het blok, hij maakte daar een grapje over door te zeggen dat ik een ondeugende man was en hield vervolgens een praatje.

Staatsbanket
Mijn vrouw en ik waren ook uitgenodigd voor Mandela’s 85^ste verjaardag. Er was een groot staatsbanket georganiseerd waarvoor alle Afrikaanse leiders uitgenodigd waren. Mandela had besloten, en dat vind ik heel typerend voor hem, dat de politici niet bij elkaar aan een tafel moesten zitten, maar juist naast de ‘gewone’ Zuid-Afrikaanse gasten moesten plaatsnemen. Ik zat geloof ik naast de Keniaanse president. In hem was ik op dat moment minder geïnteresseerd. Fidel Castro, die ook uitgenodigd was, stal alle aandacht. Veel mensen, waaronder ook Afrikaanse leiders, wilden zijn handtekening.
 

Vasu Gouden met Mandela en zijn vrouw Graça Machal. Foto: Accord

Krasse knar
De laatste keer dat ik Mandela zag was in december in zijn huis in Mozambique. We hadden een vergadering met ons bestuur waar zijn vrouw ook deel van uitmaakt. Het viel me op dat Mandela, zelfs op deze hoge leeftijd, nog steeds enorm goed bij de tijd is. De jaren in de gevangenis hebben wel zijn benen maar niet zijn hersens aangetast.
Dat Mandela’s 90^ste verjaardag nu wereldwijd wordt gevierd vind ik volkomen terecht. Hij is niet alleen belangrijk voor Afrika maar voor de hele wereld. Mandela is een symbool voor de menselijkheid.”
 

“Het was eind december 1991. Ik werkte drie maanden als correspondent in Zuid-Afrika. Ik had de naam Mandela al honderden keren opgetikt, want de ANC-leider stond anderhalf jaar na zijn vrijlating in het brandpunt van het nieuws. De onderhandelingen over een nieuwe grondwet met het laatste blanke regime van president De Klerk waren net begonnen. Niemand kon voorspellen waar het zou eindigen -­ een vreedzame overgang van blank naar zwart bewind, of een burgeroorlog.

Tuinbankje
Een paar keer per dag wandelde ik naar mijn kantoor in het tuinhuis van mijn buurman, de Zuid-Afrikaanse journalist Allister Sparks. Door de tuin die wij deelden, langs de tennisbaan, het zwembad, de heerlijk geurende bloemenperken ­- blanke genoegens in Johannesburg. Dan langs het huis, onder de rieten overkapping, naar kantoor. Op dertig meter afstand, op de veranda, zag ik een oudere zwarte man met grijzend haar, in donker pak met das om, helemaal alleen zitten op een plastic tuinstoel. Hij keek uit over de tuin en het zwembad. Roerloos.

‘Daar zit Nelson Mandela’, dacht ik, en vervolgde mijn weg. ‘Daar zit Nelson Mandela’? Ik stond stil, en keek nogmaals zijn kant op. Het was Nelson Mandela. Zonder bodyguard, helemaal alleen. Later begreep ik dat hij hier zat omdat hij tijdens zijn scheiding van Winnie van huis naar huis trok en bij vrienden logeerde. Voor mij was het een buitenkans. Een gesprek met Mandela was toentertijd zo schaars als zwarte ministers. Maar ik was er zo vreselijk niet op voorbereid: ongeschoren, een korte kaki broek zoals extreemrechtse Afrikaners dragen, blote voeten, en een wild groen T-shirt met oranje dolfijnen.

Lievelingsdier

Ik besloot het toch te proberen. Ik stapte op Mandela af, stelde me voor, en verontschuldigde me voor mijn informele kleding. ‘Helemaal geen probleem’, zei hij, ‘dolfijnen zijn mijn lievelingsdieren. Ga zitten. Waar kun je zo’n T-shirt kopen?’

Het werd geen politiek diepte-interview, maar een praatje van een half uur op de veranda over van alles en nog wat. Ik was sprakeloos door zijn ontwapenende openheid, alsof we elkaar al jaren kenden. Hoe kon iemand zo ontspannen zijn, met de verwachtingen van miljoenen zwarten op zijn schouders, een merknaam voor verzoening die miljarden op de wereld kenden, aan de vooravond van een traumatische echtscheiding? Totaal relaxt, totaal zichzelf. Deze man had geen omgeving meer nodig, geen oordeel van anderen, geen mening over een ongeschoren gezicht.

Robbeneiland
Mandela begon meteen enthousiast te vertellen dat hij eens een studie had gelezen over het gedrag van dolfijnen in Australië. ‘Het zijn zeer intelligente dieren. Ze zijn heel vriendelijk tegen mensen. Als we op Robbeneiland in de steengroeve werkten, zagen we ze wel eens zwemmen.’ Alsof hij alle tijd van de wereld had, haalde Mandela herinneringen op over zijn 27 jaren in de gevangenis. Lachend vertelde hij dat hij op het eiland in een oude krant eens het menu las van het diner bij de bruiloft van de Britse prinses Anne met Mark Phillips. ‘Hun hoofdgerecht was kreeft. Kreeft! Daar hebben we zo om gelachen. Wij aten op Robbeneiland zo vaak kreeft!’ Koninklijk voedsel in Engeland was gevangenisvoedsel op het eiland in zee, voor de kust bij Kaapstad.

Mooi afscheid

Jaren later, aan de vooravond van mijn terugkeer naar Nederland, vertelde ik een vriendin van Mandela over de ontmoeting op de veranda. Ze vond het een prachtig verhaal. ‘Ik zit morgen naast hem aan een diner. Zal ik hem het T-shirt met de dolfijnen geven?’ Het leek me een mooi afscheid van Zuid-Afrika. De volgende dag belde ze. De president vond het T-shirt prachtig en had het dankbaar in ontvangst genomen. Van het gesprek op de veranda kon hij zich helaas weinig meer herinneren, niets eigenlijk. Ik werd weer bang dat het niet was gebeurd, dat ik het had gedroomd. Nog steeds, als ik Mandela op televisie zie, hoop ik stiekem dat hij het T-shirt met de oranje dolfijnen aan heeft.”

Dit stuk stond eerder in het artikel ‘De erfenis van Nelson Mandela (90)’ dat eind juni in Intermediair verscheen. Dit artikel is tevens een hoofdstuk in het boek ‘Voor Nelson Mandela’, dat ter gelegenheid van diens negentigste verjaardag is verschenen bij uitgeverij Mets & Schilt.