De mannen in Zimbabwe die voor vrouwenrechten strijden

Als de 37-jarige Walter Vengesai scholen in Zimbabwe bezoekt, hoort hij de woorden ‘van nature’ vaak. Van nature zouden jongens slimmer zijn dan meisjes. Van nature zouden mannen de baas moeten zijn binnen het gezin. Van nature zijn kerels superieur aan dames. Vengesai bezoekt scholen juist om dit soort denkbeelden te bestrijden. Hij is de nationaal directeur van Padere – volledige naam: Padare/Enkundleni/Men’s Forum on Gender –, een organisatie van Zimbabwaanse mannen die proberen andere mannen aan te zetten zich meer te verdiepen in zaken als seksegelijkheid.

“Dat is een controversieel onderwerp in Zimbabwe”, legt hij uit. “Als vrouwelijke activisten het bij mannen aankaarten, volgt er vaak een hevige tegenreactie. Vrouwen worden dan uitgemaakt voor ongetrouwde feeksen die in goede huwelijken proberen te stoken. In een patriarchale samenleving bevinden uitgerekend de mannen zich meestal in de beste positie om andere mannen uit te dagen om na te denken over dit soort vraagstukken.”

Vengesai heeft een ontwapenende lach en een zachte stem. Hij zit in een geruit colbertje in zijn kantoor in de middenklassewijk Belvedere in de Zimbabwaanse hoofdstad Harare. Behalve hijzelf is er niemand op kantoor. Het is de dag na het verkiezingsgeweld op de eerste dag van augustus, waarbij het Zimbabwaanse leger zes mensen doodde in de binnenstad. “We hebben iedereen geadviseerd thuis te werken, tot de rust is teruggekeerd”, legt de nationaal directeur uit. “Veel van onze werknemers moeten op weg naar dit kantoor door de binnenstad. Dat is nu te gevaarlijk.”

Padare ontstond in 1995. Dat jaar vond in het Chinese Beijing de Wereldvrouwenconferentie plaats. Zimbabwaanse vrouwenrechtenorganisaties traden bij terugkomst luider op de voorgrond. Ze stelden dat vrouwen als tweederangs burgers werden behandeld in Zimbabwe. Vijf mannelijke vrienden realiseerden zich in die periode dat er eigenlijk helemaal geen Zimbabwaanse mannen waren die de vrouwenzaak steunden. Zij beseften bovendien dat de vrouwen een punt hadden: mannen stonden in hoger aanzien in Zimbabwe, vrouwen waren nauwelijks vertegenwoordigd op politieke posities, moeders kwamen binnen hun gezin in de hiërarchie vaak niet alleen na hun man, maar ook na hun zonen. Ze hadden in elk opzicht minder kansen.

De vijf mannen hielden discussieavonden. En daar sloten zich langzaamaan steeds meer mannen bij aan. De eerste vraag die ze zichzelf stelden: hoe kunnen we onszelf leren vrouwen meer als gelijkwaardig te zien? En daarna: wanneer we daarin slagen, hoe dragen we die lessen over op andere mannen? In 2001 merkte de Amerikaanse organisatie The Hunger Project de groep op en zegden zij hen steun toe. De informele gesprekken groeiden uit tot een professionele organisatie.

Zelf was Vengesai ook een patriarchale man, voordat hij vijf jaar geleden met Pandare in aanraking kwam. “In Zimbabwe betaal je als je trouwt lobola aan de familie van je vrouw, een bruidsschat”, geeft hij als voorbeeld. “In die bruidsschat zit een bedrag verwerkt dat speciaal is bedoeld voor de seks die je met je vrouw gaat hebben. Dus ja, laat ik zeggen dat ik destijds goed begreep waarom veel mannen vinden dat hun vrouw hen nooit seks mag weigeren.” Hij lacht en zet een ironische stem op. “Ze hebben er toch voor betaald!” Direct daarna is hij weer serieus, een tikkeltje ongemakkelijk zelfs. “Ja, dat soort dingen dacht ik dus vroeger ook. Simpelweg omdat mij nooit iets anders was geleerd.”

Zulke diep ingesleten denkbeelden over wat man-zijn betekent en wat de positie van de vrouw zou moeten zijn, schept soms zelfs levensgevaarlijke situaties, legt Vengesai uit. Want mannen beheren in Zimbabwe meestal de financiën binnen het gezin. “Als hun vrouw ziek wordt, bepaalt de man vaak of er geld is om naar een dokter te gaan. We zien dat bijvoorbeeld bij zwangerschappen. De man vindt het zijn geld niet waard om zijn vrouw in een ziekenhuis te laten bevallen. Zij moet dat maar thuis doen, om geld te besparen. En laatst las ik dat de helft van alle meisjes in Zimbabwe geen toegang heeft tot maandverband. Het probleem is dat mannen in Zimbabwe de baas zijn binnen het gezin én binnen de landelijke politiek. Vrouwenzaken krijgen daardoor nooit ook maar ergens prioriteit.”

Toch lijden de Zimbabwaanse mannen ook juist zelf onder hun patriarchale denkbeelden. Als een man in Zimbabwe zelf ziek wordt, gaat hij bijvoorbeeld bijna nooit naar de dokter. Een échte man klaagt namelijk niet over een beetje hoofdpijn of over een gebroken vinger. Zijn mannelijkheid gebiedt hem sterk te zijn, zo is hij opgevoed. Veel ziektes worden daardoor te laat ontdekt. “Prostaatkanker is bijvoorbeeld een belangrijke doodsoorzaak onder Zimbabwaanse mannen”, legt Vengesai uit, “terwijl die ziekte meestal goed behandelbaar is, mits zij op tijd wordt gediagnosticeerd.”

Maar de laatste jaren verandert de situatie opeens. “Heb je de straatmarkten in het centrum van Harare gezien?”, vraagt Vengesai. “Daarop handelen nu ook veel jongeren, maar vroeger waren die typisch het domein van vrouwen. Mannen keken neer op zo’n informeel handeltje in tomaten en uien. Maar door de aanhoudende economische crisis in Zimbabwe is dat niet langer het geval.”

Voordat het leger Robert Mugabe in november vorig jaar afzette, jaagde die ex-president tijdens zijn 37-jarige regime Zimbabwe financieel de afgrond in. Hyperinflatie en massawerkeloosheid waren het gevolg. Mannen hadden van oudsher de banen op de boerderijen, binnen de overheid en in de industrie, maar zij verloren die bijna allemaal. Inmiddels wordt 60,6 procent van al het geld in Zimbabwe verdiend binnen de informele economie en is volgens vakbond ZCTU 94,5 procent van de Zimbabwaanse arbeidsbevolking werkzaam op deze zwarte markt.

Het betekent dat mannen en vrouwen economisch gezien gelijkwaardiger zijn geworden. Sterker nog: in menig gezin is het inmiddels de vrouw die met haar handeltje in tomaten en uien het meeste geld binnenbrengt. Vrouwen zijn vaak de kostwinner geworden. En een vrouwelijke kostwinner laat zich minder makkelijk commanderen dan een vrouw die financieel afhankelijk is van haar man.

“Een aanhoudend probleem blijft wel de sterk patriarchale religie”, zegt Vengesai. “Het is je misschien al opgevallen hoe vaak er seksschandalen van predikanten in de krant staan in Zimbabwe. Veel kerkleiders maken seksueel misbruik van vrouwen en meisjes op basis van hun patriarchale uitleg van de Bijbel.” Ze maken hen wijs dat zij onderdanig moeten zijn aan hun mannelijke predikant en dat zij in dat kader ook seks met hem moeten hebben.

Huiselijk geweld is een ander probleem waar Padare veel aandacht voor heeft. “Veel mannen denken dat conflicten slechts op te lossen zijn met geweld”, zegt Vengesai. “Wij proberen jongens al jong uit te leggen dat geweld in feite nooit een oplossing is. Na een gevecht is een probleem zelden werkelijk plots verdwenen. De oplossing komt pas daarna, als je alsnog met elkaar gaat praten.” Vengesai lacht vaderlijk. “Ja, ook hierbij proberen we mannen te laten zien dat het anders kan dan de heersende patriarchale norm in Zimbabwe, dat er alternatieven zijn voor wat zij van huis uit hebben geleerd. Wij mannen kunnen dat extra goed overbrengen, omdat wij het best in staat zijn te redeneren vanuit de belevingswereld van de Zimbabwaanse man zelf.”