Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Mensensmokkelaars brengen migranten* een grens over tijdens hun reis naar Europa. Over land, over zee of door de bergen, er liggen allerlei gevaren op de loer. Een smokkelaar kan opeens een mensenhandelaar blijken te zijn, die migranten blootstelt aan seksuele uitbuiting, gedwongen arbeid, orgaanhandel, afpersing, gijzeling of zelfs moord. Een internationaal tribunaal dat geweld tegen migranten aanpakt is hard nodig,
roept D66. De Europese Unie wil internationale sancties tegen smokkelaars, om hun verdienmodel omver te werpen. Is dit wel een goed idee?
Mensenhandel en mensensmokkel
Als het over het bestraffen van onrecht tegen migranten gaat, worden mensenhandel en mensensmokkel vaak op een hoop gegooid. Een onderscheid tussen twee misdrijven is nodig, legt Jill Coster van Voorhout uit, strafrechtexpert en assistent professor Mensenhandel aan de Universiteit van Amsterdam. “Migrantensmokkel is een misdrijf tegen de staat, terwijl mensenhandel een misdrijf tegen een ander individu is.” Migrantensmokkel vindt plaats als een dader een migrant illegaal over de grens brengt maar hem daarbij niet uitbuit. Mensenhandel houdt in dat de dader niet alleen iemand onder dwang werft en transporteert, maar ook de intentie heeft om de migrant uit te buiten, of hem daadwerkelijk uitbuit in prostitutie, dwangarbeid of anderszins. In de praktijk is dit onderscheid vaak moeilijk te maken. “Stemt een migrant ooit in met een zeer slechte behandeling tijdens de reis? En wanneer slaat dat om in uitbuiting?”
“Mensenhandel en uitbuiting van migranten is absoluut iets wat we moeten bestrijden,” vindt migratie-expert Ilse van Liempt. “Maar het criminaliseren van mensensmokkel lost niks op. Het zorgt alleen maar voor gevaarlijkere routes, meer slachtoffers en grotere geldbedragen die in de smokkelindustrie omgaan. Er zijn op dit moment namelijk weinig legale mogelijkheden om Europa te bereiken. Migranten kunnen dus niet om een smokkelaar heen: het is een noodzakelijk kwaad.
Van Liempt is docent Sociale Geografie aan de Universiteit van Utrecht. Ze onderzocht onder andere het verloop van mensensmokkel naar Nederland, door gesmokkelde migranten te interviewen over hoe hun reis naar Nederland is verlopen. Mensensmokkel is een complexe industrie en kan op verschillende niveaus plaatsvinden, vertelt Van Liempt. Binnen de georganiseerde misdaad bijvoorbeeld, maar ook veel kleinschaliger, op vrienden- en familieniveau.
Smokkelhoofdstad Agadez
Neem nu de Nigerese stad Agadez, tot voor kort ook wel de smokkelhoofdstad van West-Afrika genoemd. Lange tijd was dit de grootste doorvoerhaven van West-Afrikaanse migranten naar Europa. Bijna elke migrant die naar de buurlanden Algerije of Libië wilde, kwam op doorreis langs Agadez. Vrijwel heel Agadez is daarom op de een of andere manier betrokken bij het smokkelen van mensen: onderdak verlenen aan mensen die op doorreis zijn, water en voedsel verkopen, vervoer en steekpenningen regelen, enzovoorts.
Dit veranderde toen de Europese Unie eind 2016 met een pakket aan maatregelen kwam om de migratie-industrie in Agadez aan banden te leggen. De Nigerese autoriteiten namen de maatregelen over. Door middel van het opvoeren van de grensbewaking, het oppakken van mensensmokkelaars en het confisqueren van pick-up trucks waarmee smokkelaars migranten door de woestijn vervoeren, werd illegale migratie naar Europa beteugeld. Uit cijfers van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) blijkt dat de migratie vanuit Agadez inderdaad met 75 procent afnam na het hardhandige overheidsoptreden.
Afleidingsmanoeuvre
Volgens Van Liempt hebben de maatregelen “desastreuze” gevolgen voor de economie van Agadez. Veel Nigerezen is hun voornaamste inkomstenbron namelijk uit handen genomen, zonder een economisch alternatief te bieden.
Onderzoek van het Clingendael Instituut laat zien dat de mobiliteit van West-Afrikanen is bemoeilijkt na strengere grensbewaking in het gebied. Tussen de zestien landen die zijn aangesloten bij de West-Afrikaanse economische gemeenschap ECOWAS was een soort
Schengen vrij reizen systeem. Maar nu kan men niet makkelijk meer heen en weer. Doordat bekende routes zijn afgesloten, gaan migranten opzoek naar nieuwe wegen. Wie hebben ze daarvoor nodig? Juist, een smokkelaar.
“
De nieuwe routes door de Sahara zijn duurder en gevaarlijker en maakt migranten vatbaarder voor schendingen van mensenrechten.
Maar de nieuwe routes door de Sahara zijn duurder en gevaarlijker en maakt migranten vatbaarder voor schendingen van mensenrechten.
Het IOM voert reddingsacties uit in de Sahara. Sinds januari zijn er al 3000 migranten gered nadat zij in slechte omstandigheden in de woestijn waren achtergelaten. “De woestijn is een grotere begraafplaats dan de Middellandse Zee,”
vertellen migranten hen. Het aanpakken van smokkelaars werkt dus averechts. “Waarom heeft de EU het niet serieus over het creëren van legale wegen om Europa te bereiken? Of over het mogelijk maken van het aanvragen van asiel in derde landen?”, vraagt Van Liempt zich af. Ze beantwoordt de vraag zelf: “Europese lidstaten kunnen het hierover maar niet eens worden, heldhaftige taal als het “hard aanpakken van mensensmokkel” wordt nu gebruikt als afleidingsmanoeuvre.”
Keuzevrijheid
Ook het opzetten van een zogenoemd migratietribunaal bekijkt ze kritisch. Een groot probleem is dat migranten vaak niet willen getuigen tegen hun smokkelaar, vertelt Van Liempt. “Oké, ik heb misschien veel te veel betaald,” vertelden migranten haar. “Maar zonder de smokkelaar was ik hier nu niet.” Meestal hebben ze nog familie in het buitenland die ze ook met behulp van een smokkelaar, hierheen willen halen. En niet alle mensen die gebruik maken van smokkelaars zijn uitgebuit door criminelen. “Dat is te simplistisch. Uit onderzoek blijkt dat 85 procent van de Syriërs via smokkel via vrienden of bekenden naar Nederland kwam.” Veel Syriërs konden zelf kiezen naar welk land ze wilden, ze hadden best wat keuzevrijheid.
Migratietribunaal
D66 wil dat er een internationaal tribunaal komt om daders van geweld tegen migranten te berechten. Zo moeten mensensmokkelaars en criminele bendes die migranten uitbuiten harder aangepakt kunnen worden. De Tweede Kamer is enthousiast over het voorstel. Strafrechtexpert Coster van Voorhout vindt dat het opzetten van een migratietribunaal een afschrikkende werking kan hebben: “Natuurlijk moeten mensenhandelaren vervolgd worden, niemand moet het idee hebben dat hij met dit misdrijf weg kan komen.” Wel ziet zij het strafrecht altijd als het laatste redmiddel.
“
Een tribunaal opzetten en onderzoek doen betekent dat toegang tot Libië en samenwerking met de Libische autoriteiten nodig is.
In de Tweede Kamer heeft men het vooral over de verschrikkingen die migranten in Libië meemaken. Minister Kaag voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking
riep in maart dat er “zo snel mogelijk een einde moet komen aan detentiecentra in Libië”. De aanklager bij het Internationaal Strafhof, Fatoe Bensouda,
zei in de VN Veiligheidsraad dat ze onderzoek wil doen naar criminaliteit tegen migranten in Libië. Van Liempt wil ook zeker dat deze mensenhandel stopt. “Mensen die vastzitten in kleine ruimtes zonder frisse lucht, en op een veiling worden verhandeld, zijn grove mensenrechtenschendingen”. Toch vindt ze een internationaal tribunaal niet de beste oplossing. Een tribunaal opzetten en onderzoek doen betekent dat toegang tot Libië en samenwerking met de Libische autoriteiten nodig is. “Maar wie zijn dat?” Het verschilt in Libië per gebied welke gewapende militie er actief is. Hierdoor zijn de opsporings- en vervolgingsmogelijkheden beperkt, is er gevaar voor kidnapping, en de pakkans is klein.
Pushbacks op zee
Door het oppakken van smokkelaars kunnen vluchtelingen alsnog niet veilig en legaal naar Europa, blijkt. Volgens Van Liempt moet de Europese Unie ook naar zichzelf kijken in plaats van meteen te wijzen naar de smokkelaars: “Zij zijn niet het grootste kwaad.” Vluchtelingen hebben recht op internationale bescherming, staat in het internationaal recht. “Inderdaad, maar hoe moeten ze hier dan komen?”
Op dit moment spreken ngo’s van zogenoemde pushbacks op zee, waarbij Italië de Libische kustwacht steunt in het terugsturen van migranten naar Libië. De EU draagt zo juist bij aan een escalatie van de situatie in Libië: door strengere grensbewaking en het “terugduwen” van mensen op zee, kunnen mensen niet weg en worden ze nog makkelijker uitgebuit. “Europa wil voorkomen dat smokkelaars de EU binnenkomen, maar vluchtelingen die een veilig verblijf zoeken komen zo ook niet meer binnen.”
*We gebruiken het woord migrant hier voor alle mensen die ‘in beweging’ zijn en die het juridische proces van een asielaanvraag nog niet hebben afgerond. Hier kunnen zowel mensen die hun land voor oorlog ontvluchten onder vallen, als mensen die een betere baan en een beter leven zoeken.
