Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
In de zomer van 2021 kreeg ik vaak de vraag: moeten wij Nederlanders onze excuses aanbieden aan zwarte Zuid-Afrikanen? Voor ons aandeel in de koloniale onderdrukking in de Kaap, die resulteerde in de apartheid? Ze stelden die vraag aan míj omdat die zomer mijn nieuwe boek verscheen: Alle problemen begonnen met Van Riebeeck: Wat Nederlanders niet weten over hun rol in Zuid-Afrika.
“
Wat hebben anderen aan excuses als wij nauwelijks weten waarvoor ze zijn?
Het zal de tijdsgeest zijn geweest: Femke Halsema had diezelfde zomer al excuses gemaakt voor de rol die Amsterdam speelde in de trans-Atlantische slavenhandel, en de koning verontschuldigde zich een jaar eerder tegenover Indonesië voor het koloniale geweld. Maar de vraag is: wat hebben Zuid-Afrikanen aan excuses als wij nauwelijks weten waarvoor we die excuses eigenlijk aanbieden? Want vooralsnog zijn erg weinig Nederlanders goed doordrongen van de Nederlandse koloniale impact op Zuid-Afrika.
Dit essay verscheen eerder op OneWorld.nl op 13 augustus 2021.
Scheve verhoudingen zijn geen toeval
‘U moet niet vergeten dat een man met de naam Jan van Riebeeck hier op 6 april 1652 arriveerde, en dat dit het begin was van alle problemen in ons land’, zei de Zuid-Afrikaanse ex-president Jacob Zuma in 2015 tijdens een toespraak. Van Riebeeck was een Nederlandse koopman in dienst van de VOC. Nou is er genoeg op de van grootschalige corruptie beschuldigde Zuma aan te merken, maar bij deze opmerking vond hij de overgrote meerderheid van de (zwarte) Zuid-Afrikanen aan zijn zijde. Want veel van Zuid-Afrika’s huidige kernproblemen begonnen inderdaad met de komst van de Nederlandse stichter van Kaapstad.
“
De Nederlandse kolonisatie van de Kaap was het begin van de onrechtvaardigde verhoudingen
Zo is het inkomen van een gemiddeld zwart gezin tot op de dag van vandaag vijf keer lager dan dat van een wit gezin. Bijna 75 procent van alle topmanagers in het Zuid-Afrikaanse bedrijfsleven is wit, terwijl witte Zuid-Afrikanen slechts 8 procent van de bevolking uitmaken. En witte Zuid-Afrikanen bezitten 72 procent van de private landbouwgrond in het land. Dat is geen toeval, dat is historisch zo bepaald.
De VOC-kolonisatie van de Kaap vormde ontegenzeglijk het begin van deze onrechtvaardige verhoudingen. Van Riebeeck en zijn mannen waren de eerste Europeanen die zich permanent vestigden op de zuidpunt van Afrika. Zij plantten er een nieuwe, witte bevolkingsgroep. Die kleine, maar goed bewapende minderheid bouwde gestaag haar macht op en breidde die in de daaropvolgende eeuwen uit door heel Zuid-Afrika. Na 1806 gebeurde dat samen met de Britten, die toen de leiding in de Kaapkolonie overnamen.
Eerste Nederlandse landroof
In 2019 bezocht ik de plek waar in 1657 de eerste Nederlandse landroof in Zuid-Afrika plaatsvond. Tegenwoordig ligt er de golfbaan River Club. Ik was in het gezelschap van Tauriq Jenkins, de voorzitter van een belangenvereniging voor afstammelingen van de oorspronkelijke bevolkingsgroepen in de Kaap: de Khoikhoi en de San. Hij voerde actie tegen bouwplannen voor het stuk grond: in een paar jaar tijd moeten er 22 flats, winkels, appartementen, hotels en kantoren verrijzen.
Heritage Western Cape – een soort Zuid-Afrikaanse Monumentenzorg – had op dat moment al de vloer aangeveegd met het verplichte onderzoek van de eigenaar van River Club naar de gevolgen van zijn bouwplannen voor het nationaal erfgoed. De organisatie noemde het onderzoek ‘inadequaat, vol fouten, problematisch en niet in overeenstemming met de erfgoedwetten’.
“
Net als in de tijd van de VOC gaat het ook nu alleen maar om geld
Tauriq benaderde mij omdat hij zich zorgen maakte. Hij vertelde dat hij zijn verzet tegen de bouwplannen zag als ‘de ultieme eindstrijd’ in het conflict dat Van Riebeeck ruim 360 jaar geleden tegen zijn voorvaderen begon. ‘Net als in de tijd van de VOC gaat het ook nu alleen maar om geld’, zei hij. ‘Bedrijfswensen krijgen van het stadsbestuur opnieuw voorrang boven het historische belang van dit gebied.’
Ik had op dat moment al genoeg archiefonderzoek gedaan om te weten dat onder de Nederlandse kolonisten ook een aantal ‘Posthumussen’ zaten – dat is mijn achternaam. Al heb ik uit stamboomonderzoek niet kunnen herleiden of zij mijn directe voorouders zijn.
Morele plicht om je te verdiepen
In 1709 arriveerde de eerste Posthumus, Jochem, die een bakkerij begon. Had hij daarin slaven aan het werk? Die kans is groot. En nam hij deel aan de oorlogen tegen de Khoikhoi of moordpartijen op de San? Ook dat is heel goed mogelijk. In 1725 hij werd benoemd tot korporaal binnen de Kaapse infanterie. Mijn achternaam is dus niet meteen iets om trots op te zijn in Zuid-Afrika.
‘Ik denk dat het belangrijk is dat jullie Nederlanders leren begrijpen dat deze plek niet alleen belangrijk is voor ons’, benadrukte Tauriq, ‘maar dat jullie geschiedenis op deze plek nauw verweven is geraakt met die van heel Zuid-Afrika. Of jullie dat nu willen of niet.’ Als Nederlander heb je een morele plicht om je te verdiepen in de rol van je land in de wereldgeschiedenis én de gevolgen van die rol, wilde hij maar zeggen.
“
Een kwart van de Nederlanders gaf aan te denken dat oud-koloniën beter af zijn door eeuwenlange bezetting
Helaas lijkt een groot deel van de Nederlandse bevolking niet bereid tot dergelijke introspectie. Brits onderzoek wees in 2020 uit dat
de helft van alle Nederlanders ‘overwegend trots’ was op het koloniale verleden van hun land. Zo’n 25 procent van alle Nederlanders dacht zelfs dat onze ex-koloniën beter af zijn doordat wij die landen eeuwenlang hebben bezet. Slechts 17 procent was van mening dat de ex-koloniën door onze eeuwenlange uitbuiting, slavernij en racistische onderdrukking ernstig zijn benadeeld.
Medeplichtigheid begrijpen
Kortom: wij Nederlanders realiseren ons nauwelijks hoe diep de sporen zijn die onze cultuur, het Nederlandse gereformeerde geloof en het grotendeels op slavenarbeid gestoelde, rücksichtsloze kapitalisme van de VOC op allerlei plekken in de wereld hebben nagelaten. En in de Kaap geldt dit misschien nog wel het meest. Daar bleven na het verlies van de VOC-kolonie grote groepen witte Nederlandse kolonisten achter: de nazaten van Jochem Posthumus (uit Bolsward) en later die van Jan Posthumus (uit Leeuwarden). Hun afstammelingen spreken tot op de dag van vandaag een vorm van Nederlands en hebben zich in hun superioriteitsdenken eeuwenlang vastgeklampt aan hun Nederlandse Statenbijbel.
In mijn negen jaar als correspondent in Zuid-Afrika ben ik echter nooit een zwarte Zuid-Afrikaan tegengekomen die van mij excuses eiste voor het koloniale verleden van mijn geboorteland. Ook Jacob Zuma verwachtte dat niet, maakte hij in 2015 al meteen duidelijk. Dat alle problemen met Van Riebeeck begonnen is natuurlijk ook iets anders dan dat al die problemen exclusief zijn schuld zijn.
“
Zelfonderzoek is nuttiger dan je excuses aanbieden en snel weer overgaan naar tot de orde van de dag
Het draait erom te proberen de ‘complexity of complicity’ te begrijpen, legde de progressieve, witte Zuid-Afrikaanse theoloog André Bartlett mij eens uit: de complexiteit van medeplichtigheid. De kolonisatie en de apartheid waren zulke omvangrijke misdaden, dat zij per definitie verschillende daders en oorzaken kennen. Het gaat erom, zei Bartlett, je eigen rol binnen dat web van medeplichtigheid te onderzoeken. Als Nederlander, als Afrikaner, als Brit of als Posthumus. Zulk zelfonderzoek is nuttiger dan je excuses aanbieden en snel weer overgaan tot de orde van de dag. Maar het is ook moeilijker, tijdrovender en confronterender.
Ook Tauriq vroeg mij niet om excuses. Wel hoopte hij dat Nederland samen met de afstammelingen van de Khoikhoi en de San zou willen optrekken in de bescherming van de plek waar nu golfbaan River Club ligt. Hij vroeg mij of daarvoor in Den Haag animo zou bestaan.
Na onze ontmoeting belde ik het Nederlandse consulaat in Kaapstad. Ik had gelezen dat Nederland in 2016 een samenwerkingsverband met Kaapstad tekende om het park waarin de River Club ligt maatschappelijk verantwoord te herontwikkelen. Dat leek me een mooi begin, iets waar ik Tauriq blijer mee zou maken dan met excuses. Maar het consulaat liet weten dat van de samenwerking weinig terecht was gekomen. Veel spijt daarover bespeurde ik niet. Diep gevoeld Hollands historisch besef evenmin. De flats komen er dus toch.
Dit essay verscheen eerder op OneWorld.nl op 13 augustus 2021.
