‘Nederland wil veel te snel met het verleden afrekenen’

‘Achter het slavernijverleden staat geen punt, maar een komma.’ Deze compacte quote sprak ik in 2019 uit in een interview met Vers Beton. Vier jaar later eigende Mark Rutte zich de uitspraak toe door die te verwerken in zijn excuses voor het slavernijverleden. Inmiddels vliegt het statement, dat de doorwerking van de slavernij in één zin samenvat, mij te pas en te onpas om de oren.

Verschillende non-profitorganisaties, stichtingen en culturele instellingen pronken sinds 1 juli 2023 – het begin van het Herdenkingsjaar Slavernijverleden dat tot 1 juli van dit jaar duurde – met de quote in hun nieuwsbrieven en op evenementen, maar zij gaan er nogal inspiratieloos mee aan de haal. Vragen als ‘Hoe nu verder?’ en ‘Wat volgt er na de komma?’ passeren de revue, maar dat lijkt me de verkeerde volgorde. In plaats van direct na de excuses uit 2023 vooruit te kijken, lijkt het mij beter om eerst eens grondig naar de doorwerking te kijken.

Daarmee doel ik op de systemische onderdrukking en het genormaliseerde alledaagse racisme, zowel binnen als buiten de politiek. In de culturele sector merk ik dat er gretig en haastig vooruit wordt gekeken, met als gevolg dat verhalen die in het verleden liggen en buiten de Nederlandse canon vallen alsnog geen plaats in de geschiedenis mogen innemen, terwijl ze die wel verdienen. Voor we verdergaan, is terugkijken essentieel. Welke collectieve geschiedenis ligt achter ons en wat kunnen wij herstellen, leren en meenemen naar de toekomst?

Essay gaat verder onder het kader en de foto.

Beloofde land

Mijn eigen geschiedenis vertelt een collectief verhaal van Nederland. In mijn werk Promised Land (2024) maak ik met persoonlijke foto’s van mijn vader collages die zijn immigratieverhaal vertellen en mij laten reflecteren op mijn oorsprong en de definitie van thuis. Mijn vader kwam in de jaren 70 op zeventienjarige leeftijd van Curaçao naar Nederland. Zijn perspectief staat symbool voor vele anderen die vanuit Curaçao emigreren – Nederland dat zich aanlokkelijk profileert als het beloofde land, maar een andere realiteit laat zien. Op de foto’s zie je mijn vader en andere familieleden op toeristische uitjes, alledaagse dingen doen en trots en onbezorgd poseren tussen jaren-70-decor; oranje kleden, pluimveren in kristallen vazen, met op de achtergrond retro behang en rood-oranje meubilair. Dat staat in sterk contrast met de sociale context van die periode, waarin de ‘Antilliaan’ als boef en indringer werd afgeschilderd.

Racisme was ook in die tijd alomtegenwoordig. Een passage uit het boek De taal der liefde (1972) van Gerard Reve illustreert dat: ‘Nu moeten we nog van die Surinaamse en Curaçaose Antilliaanse troep af. Ik ben er erg voor, dat die prachtvolken zo gauw mogelijk geheel onafhankelijk worden, en ons niks meer kosten, zodat we ze allemaal met een zak vol spiegeltjes en kralen op de tjoeki tjoeki stoomboot kunnen zetten, enkele reis Takki Takki Oerwoud, meneer!’ Reve behoort tot De Grote Drie van Nederland: de ‘belangrijkste’ schrijvers van na de Tweede Wereldoorlog, samen met Harry Mulisch en W.F. Hermans. Hij is nog altijd onderdeel van de Nederlandse literaire canon, wat aantoont welke klare taal er tot op de dag van vandaag wordt genormaliseerd.

Zelf ben ik opgegroeid in het Nederland van de jaren 90 en begin 2000. Ik werd op jonge leeftijd geconfronteerd met hoe ‘de Antilliaan’ als lastpost werd weggezet en werd buitengesloten van Nederlands burgerschap. Zo wilde het kabinet-Kok II in 1998 de komst van ‘kansarme’ Antilliaanse jongeren richting Nederland indammen. In 2007 noemde Hero Brinkman (PVV) de voormalige Antillen een ‘grotendeels corrupt boevennest’ in zijn motie om alle staatsrechtelijke banden van Nederland met de voormalige Antillen en Aruba te verbreken. Geert Wilders deed er in datzelfde jaar een schepje bovenop: hij stelde voor de voormalige Antillen voor een symbolisch bedrag te verkopen via Marktplaats.

Giftige pen

Deze misplaatste superieure houding zagen we opnieuw in 2012: toen kwam VVDkamerlid André Bosman met een wetsvoorstel dat bestond uit allerlei voorwaarden waar mensen uit Curaçao, Sint-Maarten en Aruba aan moesten voldoen als ze zich in Nederland wilden vestigen. Ze mochten bijvoorbeeld geen strafblad hebben en moesten aantonen dat ze voldoende geld hadden om in hun eigen levensonderhoud te voorzien. Bosman zei er destijds over: ‘De komst van Antillianen gaat in golfbewegingen en regeren is vooruitzien. Misschien staat er wel een golf vanuit Curaçao klaar.’

Volgens Bosman moest duidelijk zijn dat ‘Antillianen die naar Nederland komen de ambitie hebben er iets van te maken’. In 2016 werd de wet door de Tweede Kamer van tafel gehaald, maar het stereotype van ‘de kansarme Antilliaan’ was alweer bestendigd en de paternalistische houding van Nederland verder genormaliseerd.

Het Nederland van nu staat op de schouders van het Nederland van toen. Zo staat Bosman op de schouders van hen die het pad voor hem vrijmaakten: Reve met zijn giftige pen, maar ook neonazi en oud-leider van de rechtsextremistische Nederlandse Volks-Unie (NVU) Joop Glimmerveen, die ‘de Antilliaan’ een plaag noemde. Juist in het huidige herdenkingsjaar, waarin ijverig vooruit wordt gekeken, is het belangrijk de Nederlandse geschiedenis te erkennen als een doorwerkend fenomeen: de huidige maatschappelijke verhoudingen zijn gecreëerd in het Nederlandse koloniale verleden. Omdat de geschiedenis zich telkens opnieuw uitvindt, zijn immigratieverhalen van essentieel belang om de constante herhaling van literair en politiek geweld te laten zien en te doorbreken.

Mijn kunstwerken worden geboren uit een drang naar bestaansrecht, transformatie en radicale verbeelding. Zo creëer ik beelden zoals het eerdergenoemde Promised Land die een draai geven aan wat er is, zonder mijn realiteit en de sociaal-maatschappelijke context te negeren. Ik beschouw de geschiedenis niet als een voltooid fenomeen maar als levende gebeurtenissen die voortvloeien in het heden. Tijd zie ik niet als een reeks incidentele gebeurtenissen die elkaar lineair opvolgen, maar als een patroon dat teruggrijpt naar wat eerder is gebeurd. Een spiraal.

Als kunstenaar streef ik de filosofie na van Black Futurity (Zwarte toekomstigheid). Ik leerde dat begrip kennen door Tina M. Campt, de auteur van de boeken A Black Gaze: Artists Changing How We See (2021) en Listening to Images (2017). Zij stelde in 2016 in een lezing bij het ICI Berlin Institute for Cultural Inquiry de vraag: ‘Hoe verbinden we [mensen uit de Afrikaanse diaspora, red.] onze bestaansrealiteit met de toekomst?’ Anders gezegd stelt Zwarte toekomstigheid de vraag hoe Zwarte mensen zich binnen hun huidige maatschappelijke positie kunnen verbinden met toekomstige mogelijkheden en aspiraties. Hoe onderzoeken zij zichzelf in relatie tot hun potentieel? En hoe kunnen hun identiteit en ervaringen worden gebruikt als bronnen van kracht en veerkracht bij het nastreven van die toekomst?

Bamboe oorbellen

In mijn werk spiegel ik deze vragen en daaraan verbonden thema’s als neokolonialisme, cultureel erfgoed en voorouderlijke tradities aan ogenschijnlijk ongerelateerde onderwerpen zoals objecten, materialen, teksten en voorwerpen. Daardoor ontstaat een nieuw perspectief dat mij meer antwoorden kan geven dan hun eerdere vorm. De thema’s waarmee ik werk, staan vanwege mijn dubbele nationaliteit dicht bij mij, om erop te kunnen reflecteren is het nodig er een bepaalde afstand van te nemen. Op die manier neem ik de ruimte om situaties te verkennen en verklaren.

In mijn meest recente solopresentatie Uprooted I Float (Ontworteld Zweef Ik), in 2023 te zien tijdens het festival Motel Mozaique in Rotterdam, reflecteerde ik op mijn onbekende Afrikaanse oorsprong en Caribische identiteitsvorming. Hiervoor haalde ik inspiratie uit het folkloristisch verhaal Flying Africans, dat tijdens de slavernij op Curaçao werd verteld. Het verhaal luidt dat indien tot slaaf gemaakte mensen geen zout aten, zij terug konden vliegen naar hun moederland. Volgens historici zijn er sterke aanwijzingen dat dit om Congo gaat. Ik maakte geweven textielen, waarbij ik inspiratie haalde uit Congolees Kuba-textiel, doeken met geometrische patronen. De patronen bestaan uit silhouetten van de bamboe oorbellen die populair zijn binnen de Afrikaanse diaspora. Door deze hedendaagse sieraden in verband te brengen met een voorouderlijke traditie, creëer ik een Afro-Atlantisch verband tussen verschillende continenten.

In mijn andere werk Paradox Paradise ontmoeten foto’s van familieleden, architectuur en natuur elkaar door middel van collagetechnieken. De collages tonen mensfiguren die als silhouetten verschillende contexten laten doorschemeren. Omgevingen zoals de ongerepte natuur, vervallen in architectuur. Ze zijn vergeten of nog niet in bezit van de door Nederlanders gedomineerde toeristische sector. Paradox Paradise stelt zo de vraag op welke wijze bewoners op Curaçao worden achtergesteld ten opzichte van de toeristische industrie.

Het werk bezielt de spanningen en ongelijkheid die terug te zien zijn in de huidige stand van zaken. Zo is het bijvoorbeeld in sommige hotels verboden om Papiaments te spreken, bestaan er gated communities waar veelal witte Nederlanders verblijven en leeft intussen ruim 30 procent van de bewoners op Curaçao onder de armoedegrens. Stranden worden geprivatiseerd door hotelketens, de kust verdwijnt in handen van de toeristische industrie en 10 procent van Bonaire is onlangs verkocht aan een Nederlander.

Voorbij eenmaligheid

Binnen de culturele sector wordt selectief omgegaan met de Nederlandse koloniale geschiedenis. Veel verhalen blijven onderbelicht, terwijl ze nodig zijn om een volledig beeld te schetsen en ervan te leren. Mijn wens voor de sector is dan ook dat zij voorbij de eenmaligheid streeft en elk verhaal structureel de aandacht geeft die het verdient. Met eenmaligheid bedoel ik functies die tijdelijk worden bekleed: gastcurator, denktanks, klankbordgroepen en adviescommissies. Deze functies integreren inclusie niet op duurzame wijze en waarborgen het niet op fundamenteel niveau.

En ook op beleids- en directieniveau is inclusie nog ver te zoeken. Als je je aanmeldt voor nieuwsbrieven met culturele vacatures presenteert het bewijs zich maandelijks in je mailbox. Er zijn functies als ‘culturele diversiteitscoördinator’, waarbij één persoon het verschil moet maken en met onrealistische verwachtingen wordt opgezadeld. Systeemverandering vraagt meer dan zo’n eenmalige poging tot verandering binnen dezelfde organisatiestructuur, die uitsluiting normaliseert en generaliserend programmeert.

De haast die ik in Nederland signaleer om af te rekenen met de geschiedenis veroorzaakt verwijdering, waardoor vijftig jaar na de migratie van mijn vader zijn verhaal en vergelijkbare migratieverhalen nog steeds niet in de mainstream worden verteld. Het schrijnende verhaal over Kerwin Lucas (bekend als Kerwin Duinmeijer) is daar een pijnlijk voorbeeld van. De 15-jarige Lucas werd in het Amsterdam van 1983 door een neonazi vermoord tijdens een avondje stappen. Hij wordt beschouwd als het eerste slachtoffer van racisme na de Tweede Wereldoorlog. Pas in 2023 – veertig jaar later – verscheen er een documentaireserie over: Kerwin.

Veel mensen willen door na de komma, maar ik vraag me af waar die haast vandaan komt. Is het een gebrek aan belangstelling? Of ook weer een gevolg van de tot norm gestelde geschiedenis die de doorwerking van het slavernijverleden niet in ogenschouw neemt? Wat voorop staat is dat je het verleden onder ogen moet komen en moet erkennen wat zich echt heeft afgespeeld. Pas als je het brede verhaal kent, kun je de koers bepalen voor de toekomst ná de komma.

Een langere versie van dit essay verscheen in juni 2024 in OneWorld Magazine.

Dit kunstessay van Serana Angelista verscheen in een reeks waarin beeldend kunstenaars en professionals uit de kunstsector zich buigen over de relatie tussen kunst en rechtvaardigheid. Deze essays zijn mede mogelijk gemaakt door het Mondriaan Fonds.