Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Deze zomer zitten we weer midden in de Zwarte Pietendiscussie. De rechtbank in Amsterdam stelt dat Zwarte Piet kwetsend is voor veel Amsterdammers en burgemeester Eberhard van der Laan moet de vergunning voor de Sinterklaasintocht van 2013 opnieuw bekijken. De VN werkgroep van experts op het gebied van mensen van Afrikaanse afkomst, was eerder kritisch op de Nederlandse houding ten opzichte van Zwarte Piet en stelt dat het verrassend en zorgwekkend is dat er in Nederland – een land dat bekend staat vanwege haar tolerantie en openheid – wordt gezwegen over racisme en discriminatie. De discussie rond Zwarte Piet zou hier slechts een voorbeeld van zijn (Artikel Volkskrant 5 juli 2014).
Sterke traditie in mensenrechten
Hoe gaat Nederland om met internationale mensenrechtelijke kritiek? Deze vraag stond centraal in mijn promotieonderzoek naar de invloed van aanbevelingen van VN-mensenrechtencomités in Nederland, Nieuw-Zeeland en Finland. Ik heb gekeken naar de zes oudste VN-mensenrechtencomités, die elke vier tot zes jaar een rapport uit brengen met aanbevelingen voor verbetering van de mensenrechten. Dit doen zij op basis van informatie aangeleverd door regeringen en onafhankelijke mensenrechtenorganisaties en instituten, zoals UNICEF en het College voor de Rechten van de Mens. Naast een uitgebreid bronnenonderzoek heb ik 175 interviews gehouden met ambtenaren, politici en vertegenwoordigers van mensenrechtenorganisaties in de drie landen.
“Waarom kijk je naar Nederland. In Nederland zijn er toch geen problemen met mensenrechten?”
“Waarom kijk je naar Nederland. In Nederland zijn er toch geen problemen met mensenrechten?” Dit was vaak de reactie die ik kreeg als ik mensen vertelde over mijn onderzoek. Nederland heeft inderdaad een sterke traditie in het beschermen van mensenrechten en heeft mensenrechten hoog in het vaandel. Je zou dus verwachten dat Nederland internationale aanbevelingen en kritiek ook ter harte neemt. Nederland scoort, net als Nieuw-Zeeland en Finland, ook hoog op de top-10 lijstjes die de mate van persvrijheid en democratisch gehalte meten (zie bijvoorbeeld de Democracy Index van The Economist).
Afsluiten voor kritiek
De aanname dat een land als Nederland internationale kritiek serieus neemt, lijkt niet helemaal te kloppen. Het is eerder omgekeerd. Juist doordat wij het internationaal relatief zo goed doen, is er een neiging bij ambtenaren en politici om internationale kritiek naast zich neer te leggen. Nederlandse politici en beleidsambtenaren reageren zelfs verontwaardigd en defensief op aanbevelingen van de VN-comités. Zo sluit Nederland zich gemakkelijk af voor kritiek op het vreemdelingenbeleid, het euthanasiebeleid, bestrijding van racisme of voor een aanbeveling om mensenrechten in de kerndoelen voor het onderwijscurriculum op te nemen. Nederlandse beleidsmakers zijn ervan overtuigd dat er in hun land nog maar weinig valt te verbeteren op het gebied van mensenrechten. De website van de Rijksoverheid in 2012 bevatte de volgende illustratieve quote, die er inmiddels is af gehaald: “Omdat de bescherming van mensenrechten in Nederland goed is geregeld, concentreert de Rijksoverheid zich op het verbeteren van mensenrechten in het buitenland”.
Meerdere ambtenaren verzuchtten ook tijdens interviews dat het in Nederland al ‘pico bello’ in orde is en dat de VN er niet is voor een land als Nederland. Het is juist dit buitenland waarnaar snel wordt verwezen om achterover te kunnen blijven leunen. Zo stelde Voormalig Minister van Buitenlandse Zaken Rosenthal: “Niet zo lang geleden werd ik in Genève nog aangesproken door een hoogmogend iemand op het gebied van mensenrechten […] Die bestond het te zeggen dat een paar dingen hier ook niet best zijn”.
Nederlandse betweterigheid en Finse nederigheid
Is deze houding nu typisch Nederlands? Nee, zeker niet. In Nieuw Zeeland heerst zo waar nog meer een gesloten mentaliteit en wordt bijna agressief op aanbevelingen gereageerd; enigszins te vergelijken met de vele vijandige reacties van verschillende Nederlanders op de VN – kritiek op Zwarte Piet. Daarentegen wordt er in Finland veel positiever omgegaan met kritiek en is men meer bereid de mensenrechtensituatie verder te verbeteren. In Finland worden ook de aanbevelingen van de VN serieuzer bekeken die daardoor ook meer navolging krijgen. Geen Nederlandse betweterigheid, maar Finse nederigheid dus.
Nu valt er ook wel wat af te dingen op de kwaliteit van VN-mensenrechtencomités en haar aanbevelingen. Zo kan de professionaliteit van sommige ‘onafhankelijke experts’ in twijfel worden getrokken. Sommige aanbevelingen geven geen blijk de Nederlandse context begrepen te hebben of bevatten feitelijke onjuistheden. Dit maakt het extra makkelijk voor Nederlandse politici en ambtenaren om de aanbevelingen van de Comités helemaal af te serveren.
Succesvolle voorbeelden
De Nederlandse houding is jammer, want er zitten genoeg aanbevelingen tussen waar wel degelijk iets mee gedaan kan worden. In Nederland heeft de SGP het bijvoorbeeld voor vrouwen mogelijk gemaakt om zich verkiesbaar te stellen. Kritiek van het VN-Vrouwenrechtencomité speelde een rol in het lange politieke en juridische proces dat aan deze wijziging vooraf ging. Andere voorbeelden uit Nederland zijn de instelling van een Kinderombudsman in 2011 en het verbod op de ‘corrigerende tik’. Beide zijn mede het resultaat van herhaalde aanbevelingen van het VN-Kinderrechtencomité aan de Nederlandse regering. Deze voorbeelden laten zien dat internationale aanbevelingen wel degelijk effect kunnen hebben wanneer maatschappelijke organisaties, het parlement, de media of rechtszaken druk uitoefenen om verandering door te voeren. Internationale aanbevelingen en kritiek kunnen hierbij fungeren als een belangrijke steunpilaar.
Jasper Krommendijk is Universitair Docent Europees Recht aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij heeft op 3 juli 2014 zijn proefschrift verdedigd aan de Universiteit Maastricht met de titel: The Domestic Impact and Effectiveness of the Process of State Reporting under UN Human Rights Treaties in the Netherlands, New Zealand and Finland.
