Nergens zo thuis als in Bosnië

“Mijn ouders zijn beiden in het begin van de oorlog naar Duitsland gevlucht, en daar hebben ze elkaar ontmoet. Ik ben geboren en opgegroeid in Stuttgart.” Haris’ ouders komen uit plaatsen die nu in Servië en Macedonië liggen, maar besloten terug te gaan naar Bosnië, waar ze woonden voordat de oorlog uitbrak. Joegoslavië was toen immers één land en het was heel normaal daarbinnen te verhuizen. “In Sarajevo heb ik mijn middelbare school afgemaakt en daarna kreeg ik een aantal keer een baan als programmeur aangeboden in Duitsland. Ik heb dat afgeslagen, omdat ik in Bosnië wilde blijven. Ik houd gewoon van dit land en de Bosnische cultuur. Ondanks dat ik hier niet geboren ben en mijn roots hier niet liggen. Ik heb veel gereisd en veel landen gezien, maar in geen enkel ander land krijg ik hetzelfde gevoel als hier.” Zijn ouders zijn inmiddels weer teruggegaan naar Duitsland. Haris’ moeder is verpleegkundige en het hogere salaris trok hen uiteindelijk opnieuw de grens over. “Nu verdient ze ongeveer tien keer zoveel als wanneer ze in Bosnië waren blijven wonen.”

Haris heeft sinds twee jaar een eigen bedrijf waarmee hij trips voor toeristen organiseert. “Ik wil hen het land laten zien waar ik zo van houd. Het is jammer dat toerisme zo onderontwikkeld is in Bosnië.” Voordat de burgeroorlog in Joegoslavië uitbrak, was toerisme goed voor zo’n 17 procent van de inkomsten van het land. Vooral de Kroatische kust was in trek en is dat nu opnieuw. “Zij hebben hun marketing goed op orde. Bij Bosnië denken mensen nog steeds aan de oorlog, maar als ik ze meeneem naar de watervallen en de bergen, dan vinden mensen dat prachtig! De laatste jaren groeit het toerisme in Bosnië en Herzegovina, onder andere door het groeiende aantal toeristen uit de Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië. Zij zien in Bosnië een ideale combinatie van de islamitische cultuur, het groene, bergachtige landschap en de lage kosten.”

“Ik ben nu ook lid geworden van een nieuwe politieke partij: Narod i Pravda (‘mensen en gerechtigheid’, red.). Het is een partij die eindelijk eerlijke politiek wil bedrijven. Veel van de mensen die verkiesbaar staan komen uit bestaande partijen, maar ze waren alle fraude en corruptie en het nationalisme beu.” Op 7 oktober zijn de nationale verkiezingen in Bosnië-Herzegovina. Al jarenlang zijn het vooral de nationalistische partijen die regeren. De drie grootste etniciteiten, Bosniakken, Serven en Kroaten, hebben allemaal hun ‘eigen’ partijen. Er is een klein, maar groeiend aantal multi-etnische partijen, zoals Narod i Pravda, Naša Stranka en de SDP. “Katholieken, orthodoxen, moslims, joden. Iedereen is welkom. Het zal moeilijk zijn stemmen te winnen, maar vooral in Sarajevo denk ik dat het wel kan lukken. Wat hun ideologie is? Eerlijke politiek bedrijven. Als de mensen belasting betalen, dan moet dat ook naar hen terugvloeien. En niet in de zakken van vrienden terechtkomen.”

“Weet je waarom ik terugkwam? Ik was alleen, ik miste mijn vader en moeder, mijn vrienden en mijn land.” Dijana vertrok zo’n acht jaar geleden naar de VS, waar ze hoopte op een betere baan en een betere toekomst. “Ik had twee baantjes. Ik werkte op een kinderdagverblijf en in de supermarkt. Dat moest wel, want het leven daar is zo duur.” Bovendien verwachtte Dijana’s familie ook dat zij geld naar hen stuurde, iets wat veel migranten doen en wat Bosnië veel extra inkomsten oplevert. “In het begin stuurde ik ook veel geld, maar ondertussen had ik zelf geen leven. Het leven in de VS lijkt zo mooi, maar iedereen werkt alleen maar. Mensen zijn aardig, maar ook een beetje nep. Ze lijken gelukkiger dan dat ze zijn. Het leven in Bosnië is gewoon anders. Hier delen we alles. Ook al heb je geen baan en geen geld, het kleine beetje dat je hebt, dat deel je.”

Daarom kwam Dijana vorig jaar terug naar Bosnië. “Ik wilde graag een baan in het onderwijs, maar dat is lastig als je geen connecties binnen de overheid hebt.” Bosnië en Herzegovina heeft een complex politiek systeem en een groot percentage van de banen ligt dan ook in de publieke sector. “Nu werk ik als receptionist in een hotel. Het werk is prima. Ik werk zes dagen en ze betalen me goed. En ik houd geld over om uit te gaan. Misschien dat ik ooit thuis les ga geven aan kleine kinderen, maar dan moet ik eerst geld sparen. Ik hoop dat ik de kinderen kan leren om bij te dragen aan de toekomst.”

De opkomst tijdens de verkiezingen in Bosnië ligt rond de 50 procent. Veel mensen zien het nut er niet van in om te gaan stemmen. Ook Dijana heeft geen interesse in de politiek. “Zijn er bijna verkiezingen? Dat wist ik eigenlijk niet eens. Ik ben daar niet mee bezig. Op dit moment zitten er toch geen goede mensen in de politiek. Ik hoop zo dat er een keer iemand komt die wel verandering brengt. Iemand als een engel, die alles goed maakt.”

“Toen de oorlog begon zijn we naar Nederland gevlucht. Dat weet ik allemaal nog heel goed. Ik was een behoorlijke puber en vond het heel moeilijk om uit mijn comfortzone te vertrekken. Je kiest er niet zelf voor, je ouders besluiten om weg te gaan. Vervolgens moet je in een ander land het leven weer oppakken. Je spreekt de taal daar niet, leeft van een uitkering en voelt je echt minder.” Haris benadrukt dat dit niet aan Nederland lag, want hij en zijn familie werden daar erg goed opgevangen. “Maar je belandt in een nationaliteitscrisis. In mijn geval nog meer, omdat ik officieel in Servië geboren ben, maar mijn ouders zijn moslim en voelen zich dus Bosniër. Ik heb toen principieel besloten Nederlander te zijn. Hoewel ik hier nu al een tijdje woon, heb ik geen Bosnische nationaliteit, maar gewoon een werkvergunning.”

Haris volgde de studie Computer Science en Software Engineering aan de Haagse Hogeschool. “Toen ik na mijn studie in Nederland ging werken, zag ik hoe zij veel outsourceten naar India. Ik dacht toen: dat kun je beter vanuit Bosnië doen. Dat is veel dichterbij en je hebt geen last van het tijdsverschil.” Dat bleek een goed plan, want zijn bedrijf is inmiddels enorm gegroeid en heeft vestigingen in Sarajevo, Novi Sad, Belgrado en San Francisco. “We doen veel softwareontwikkeling voor Silicon Valley. Een topontwikkelaar daar is niet beter dan een topontwikkelaar hier en daarnaast is Bosnië fiscaal heel aantrekkelijk om een bedrijf te beginnen. Je moet er alleen wel voor open staan.”

“Talentontwikkeling is erg belangrijk voor mij”, vervolgt Haris. Er is op dit moment een behoorlijke braindrain in Bosnië gaande. In 2017 verlieten 35.377 Bosniërs hun land en elk jaar krimpt de bevolking weer iets meer. Hoewel het zeker niet uitsluitend hoogopgeleiden zijn die migreren, is er wel een trend dat iedereen die iets beters kan krijgen, die kans ook grijpt. “We hebben een vereniging van softwareontwikkelaars, genaamd Bit Alliance, en daarvan is afgelopen jaar toch wel zo’n 10 procent weggegaan. Vooral naar Duitsland. Op dit moment ben ik vanuit onze sector aan het lobbyen om op de universiteiten betere programma’s aan te bieden voor softwarespecialisten. We hebben geprobeerd zelf mensen op te leiden, maar hiervoor heb je echt de overheid nodig.” En die overheid in Bosnië staat erom bekend erg bureaucratisch te zijn. Onderwijs wordt op kantonniveau georganiseerd en daarom zijn er twaalf ministers van onderwijs. “Dat geeft mij eigenlijk twaalf keer de kans een minister te overtuigen. Er zijn inmiddels wat wetswijzigingen aangebracht en onder andere in Sarajevo, Banja Luka, Zenica en Mostar zijn nieuwe opleidingen gestart. De complexiteit van de Bosnische politiek heeft dus soms ook z’n voordelen.”