Rechtse nieuwkomers in de politiek: wat heb je eraan?

De Nederlandse stemmer houdt van een flitsende nieuwkomer. Op 6 maart 2002 wint Pim Fortuyn in Rotterdam 17 zetels bij de gemeenteraadsverkiezingen, omdat hij naar eigen zeggen het gevoel van ‘de burger’ weet te vertegenwoordigen. Maar ook zijn anti-islam en anti-immigratie-agenda spelen een grote rol. Niet veel later wordt hij vermoord door een dierenactivist, negen dagen voor de Tweede Kamerverkiezingen, waarbij zijn partij de tweede partij van Nederland wordt.

Opvallend is dat the new kid on the block steeds opduikt aan de rechterflank. “In Nederland zijn veel stemmers economisch links, en op culturele thema’s eerder rechts”, verklaart politicoloog en universitair docent Léonie de Jonge, die onderzoek deed naar rechts-populistische partijen in Europa. Tijdens de provinciale verkiezingen groeide die rechterflank. De radicaalrechtse kiezersbasis breidde uit van praktisch of weinig geschoolde witte mannen rond middelbare leeftijd naar een gevarieerdere groep. De BBB haalde daarnaast ook flink wat kiezers weg bij de VVD en het CDA. Ongeveer een op de drie stemmers koos voor BBB, JA21, FVD of de PVV.

Ook Geert Wilders kreeg een kans om daadwerkelijk iets te betekenen, toen hij in 2010 gedoogsteun verleende aan het eerste Kabinet Rutte. Hij wilde anti-islamwetgeving en meer veiligheid, door meer camera’s op straat en vaker fouilleren. Maar tijdens de Catshuiscrisis in 2012 ontstond er onenigheid over een bezuinigingspakket van 14,4 miljard, waarna hij de stekker eruit trok. Forum voor Democratie heeft op landelijk niveau nooit geregeerd, maar nam wel zitting in het provinciebestuur van Limburg en Brabant na de verkiezingen van 2019. Door de onervarenheid van de bestuurders werd daar maar weinig van hun programma gerealiseerd . In Brabant zegden de coalitiegenoten in 2021 zelfs het vertrouwen op in FvD.

Van meeregeren moeten de radicaalrechtse nieuwkomers het dus niet hebben. Toch is hun invloed volgens De Jonge niet verwaarloosbaar. Met zijn bijdragen in de Tweede Kamer trekt Geert Wilders het kabinet naar rechts. En in het licht van de complottheorieën van Thierry Baudet, lijken de standpunten van Wilders vervolgens weer een stuk redelijker. De kracht van deze partijen is dus het oprekken van het Overton-venster. Dat venster is een soort kader dat aangeeft welke ideeën het ‘grote publiek’ aanvaardbaar vindt en welke niet.

Bovendien beïnvloeden radicaalrechtse partijen niet alleen elkaar. Uit angst voor electoraal verlies bewegen de middenpartijen mee. Een voorbeeld is het boerkaverbod waar de PVV al in 2007 een initiatiefwet voor indiende. Toen kwam die wet er niet doorheen, maar PvdA-minister Ronald Plasterk wist in 2016 een gedeeltelijk verbod door de Eerste Kamer te loodsen.

Volgens Léonie de Jonge is het afwachten of de BBB zich aansluit bij de radicaalrechtse flank. “Ze hebben al wat radicale ideeën”, zegt ze. Daarmee doelt ze onder meer op het meldpunt voor leraren die hun ‘ideologie’ in de klas verspreiden. “Maar de komende tijd zal pas duidelijk worden waar de BBB ideologisch gezien precies te plaatsen is.”