Opgesloten omdat je geen geldige papieren hebt: ‘Je wordt verpletterd’

In de EU worden elk jaar naar schatting 100.000 mensen vastgehouden omdat ze geen visum of verblijfsvergunning hebben. In Nederland zaten vorig jaar bijna 4.400 ongedocumenteerde mensen gemiddeld 6 weken vast. Terwijl geen verblijfsvergunning hebben niet strafbaar is in Nederland. Wel strafbaar is: weigeren het land te verlaten als de politie je aanhoudt terwijl je ongedocumenteerd bent. Detentie is dan een maatregel om ‘de vreemdeling beschikbaar te houden voor vertrek uit Nederland’. Ondanks de belofte van de overheid om detentie alleen als laatste redmiddel te gebruiken, blijven duizenden mensen vaak weken en soms meer dan een jaar vastzitten. ‘Mensen worden vastgehouden, maar het zijn geen criminelen’, schrijft de Nationale Ombudsman.

Over het Nederlandse detentiesysteem voor migranten is veel onbekend. Journalisten mogen de detentiecentra niet in, ziet ook het Meldpunt Vreemdelingendetentie. En als we tegen ongedocumenteerde mensen in Amsterdam over detentiecentra beginnen, krijgen we nerveuze en angstige blikken. De omstandigheden in deze centra krijgen al jarenlang veel kritiek van mensenrechtenorganisaties, de VN, de EU en internationale instanties. De voornaamste zorgen gaan over het opsluiten van minderjarigen, de isoleercel als vorm van straf, het gebrek aan ‘intake’ bij binnenkomst en het toepassen van detentie in het algemeen. Drie mensen die een tijd zonder geldige papieren in Nederland woonden vertellen over hun ervaringen in deze gevangenissen.

Omar: ‘Na vier maanden voel je het gewicht van het beton op je hoofd’

Omar* (38), die al 23 jaar zonder papieren in Amsterdam leeft, werd drie keer vastgezet in detentiecentra in Nederland. Ook werd hij enkele weken vastgehouden op politiebureaus. In totaal zat hij meer dan anderhalf jaar vast.

“Toen de politie voor de vierde keer om mijn papieren vroeg, zei ik: zijn jullie het niet zat om mij op te pakken?” Omar glimlacht. De lange, charismatische man bracht zo’n 20 maanden in detentiecentra voor migranten. “Het is net een gevangenis, maar dan erger”, zegt hij. “Je weet niet wanneer je vrijkomt. Je kunt de hele dag niets doen. Je hebt niet eens een eigen kamer. Je voelt je verpletterd.”

De reis van Omar begon ver weg, in een land dat grotendeels in de Sahara ligt. Zijn vader realiseerde zich dat zijn zoon geen toekomst had in een land dat geteisterd werd door terrorisme en hongersnood, en stuurde hem toen hij 15 was naar Europa. Na het oversteken van de woestijn en de zee bereikte hij uiteindelijk Nederland, waar hij asiel aanvroeg. Dat werd afgewezen, omdat hij geen documenten had om zijn identiteit te bewijzen.

“Ik vertelde aan de immigratiedienst dat ik uit een van de armste landen ter wereld kom. Maar ze zeiden dat het niet concreet genoeg was voor internationale bescherming. Dus kreeg ik een afwijzingsbrief waarin stond dat ik Nederland moest verlaten. Er stond dat als ik niet vertrok, ze me zouden terugbrengen naar mijn land.”

Omdat Omar geen documenten had, werd zijn asiel afgewezen, maar om dezelfde reden konden ze hem ook niet terugsturen naar zijn land van herkomst. Hij verbleef drie jaar als afgewezen minderjarige asielzoeker in AZC’s. Toen hij 18 werd, moest hij daar weg en sommeerde de politie Omar het land te verlaten. “Maar hoe kon ik weggaan? Na alles wat mijn vader heeft gedaan om mij hierheen te krijgen? In Afrika groeide ik op in een huis waar, zelfs als het tot aan het dak vol zat, iedereen welkom was. Ik dacht dat dit overal zo zou zijn, maar blijkbaar is dat niet zo.”

Omar werd dakloos en stond er alleen voor. Jarenlang overleefde hij met steeds grotere moeite, terwijl hij de politie ontweek en werkte zonder arbeidscontract om zichzelf te onderhouden. Op een dag werd Omar gearresteerd omdat hij in het donker op straat liep. Omdat hij geen verblijfsvergunning had, stuurden ze hem naar een detentiecentrum. “Wanneer je in detentie zit, weet je helemaal niets. Je moet gewoon wachten, maar je weet niet hoe lang. Dat kan alles zijn, van een paar maanden tot anderhalf jaar. Ik zat er bijvoorbeeld eens negen maanden. Na vier maanden voel je het gewicht van het beton op je hoofd. Het is overal om je heen, massief, en je voelt je extra geïsoleerd. Dat is het moment dat ze naar je toekomen en voorstellen dat je meewerkt aan teruggaan naar je land.”

Maar door visumrestricties, het gebrek aan veilige manieren om grenzen over te steken, en door instabiliteit, armoede en oorlog in hun thuisland, is terugkeer voor de meeste ongedocumenteerde mensen geen optie. De spanning houdt dus aan. “Als je zou weten wanneer je vrijkomt, zou je je ogen kunnen sluiten en zeggen: die dag komt snel. Maar dat weet je niet. In detentiecentra kan er elk moment een ambtenaar binnenkomen die je vertelt dat je vrij bent. Dan pak je je spullen en je vertrekt.”

Toch was het buiten niet altijd beter, vertelt Omar. “Twee dingen maken me altijd bang: opgesloten worden of vrijgelaten worden. Want in detentie heb je tenminste eten. Ja, je verliest je vrijheid, maar je weet dat je een dak boven je hoofd hebt, een warme maaltijd en schone kleren. Als ze je vrijlaten, vraag je je af: waar ga ik slapen? Buiten is het ook een gevangenis, net als binnen. Illegaal zijn hier is erger dan een crimineel zijn.”

Tot op de dag van vandaag heeft Omar geen verblijfsvergunning kunnen krijgen. Hij heeft onregelmatige baantjes en logeert bij vrienden in Amsterdam. In zijn vrije tijd speelt hij theater.

Kamal: ‘Het was een nieuw trauma, bovenop de trauma’s die ik al had’

Kamal* (40) kwam in 2014 Nederland met een visum voor de marathon van Amsterdam. Daarna bleef hij, maar kreeg hij geen asiel. In 2018 werd hij vijf maanden vastgehouden, terwijl zijn mentale toestand slecht was, wat leidde tot depressie en suïcidale gedachten. In 2024 kreeg hij alsnog de asielstatus.

Het is een zonnige zomerochtend in 2023 op de Dam in Amsterdam en Kamal, een asielzoeker uit de lhbti+-gemeenschap, sluit zich aan bij een demonstratie voor migrantenrechten. Met een regenboogvlag over zijn schouders beweegt hij zich door de menigte, hij glimlacht hartelijk en begroet zijn vrienden. In zijn handen draagt hij een spandoek met de tekst: ‘Niemand is illegaal’.

Kamal is activist bij Amsterdam City Rights, een groep mensen zonder papieren die opkomt voor de rechten van migranten. Tien jaar geleden ontvluchtte Kamal zijn thuisland, waar zijn broer was vermoord en waar hij voortdurend werd bedreigd vanwege zijn seksuele geaardheid. Hij kwam in Nederland aan met een visum voor de marathon van Amsterdam in 2014. “Ik besloot in Nederland te blijven; ik beschouwde het als een veilig land”, vertelt Kamal. “Maar de Immigratie- en Naturalisatiedienst geloofde mijn verhaal niet, wees mijn aanvraag tot verlenging af en gaf me slechts vier dagen om aanvullende documenten in te leveren om een verblijfsvergunning te krijgen.”

Toen dat niet lukte werd hij dakloos. Gekweld door zijn trauma’s deed hij twee zelfmoordpogingen nog voor hij werd opgesloten. “Zo begon mijn leven als ongedocumenteerde zonder basisrechten. Het voelde als een langzame dood, gevangen tussen angst voor de politie en zelfmoordgedachten. Ik was getraumatiseerd en heel bang dat de politie me in detentie zou plaatsen en me zou terugsturen naar mijn land. Dat zou de ergste dag van mijn leven zijn.

In 2018 gebeurde het: hij werd aangehouden. “Op Koningsdag ging ik een club binnen om te dansen. Er was een Nederlandse jongen die me vastgreep en me sloeg. Ik duwde en sloeg terug, waarna hij zijn glas naar me gooide. Ik kon dat niet accepteren en belde de politie. Op het politiebureau vertelde ik mijn verhaal, maar de jongen bracht een vriend mee die getuigde dat ik de vechtpartij was begonnen. Toen ontdekten ze dat ik geen papieren had.”

De langeafstandsloper zat vijf maanden opgesloten in een ruimte van 2 bij 5 meter in het Detentiecentrum Rotterdam. Als rechtenstudent was Kamal verrast dat hij juist in Nederland, waar gelijkheid is vastgelegd in het eerste artikel van de grondwet, terechtkwam in wat hij de ‘papierengevangenis’ noemt. “In de gevangenis stond ik onder enorme psychologische druk. Toen ze me in bewaring stelden, was er geen screening om te beoordelen of ik in goede mentale conditie was om opsluiting aan te kunnen. Ik vroeg om een psychiater, maar de wachtlijst was te lang. Binnen ging mijn toestand snel achteruit. Het was weer een nieuw trauma, bovenop alle andere trauma’s die ik al had.”

Twee jaar na Kamals vrijlating uit detentie vermeldt zijn intakeformulier bij een daklozenopvang in Amsterdam nog steeds ‘suïcidale gedachten’. En hoewel hij in 2024 een asielstatus kreeg, achtervolgt de angst voor de gevangenis hem nog steeds. Inmiddels vond hij een levenspartner, hij sport nog, is actief als activist, en hij noemt Nederland zijn ‘thuis’.

Saied: ‘Wanneer je gevangen zit, kan vrijwillige terugkeer voelen als de enige ontsnapping’

Saied*, een man van middelbare leeftijd, ontvluchtte na de militaire coup in Egypte in 2013 zijn geboorteland. Na drie jaar omzwervingen kam hij in Nederland waar hij niet eens de kans kreeg om het vliegveld te verlaten: hij werd direct vastgezet in een detentiecentrum waar hij 13 maanden vastzat. In 2019 kreeg hij alsnog een verblijfsvergunning.

Ik ontmoet hem op zijn werkplek, een opvanghuis voor ongedocumenteerden in Amsterdam. “Toen ik op Schiphol aankwam, vroeg ik waar ik asiel kon aanvragen. Ze zeiden dat ze me naar een plek zouden brengen waar ik kon rusten. Het volgende moment zat ik in een gevangenis.”

Dertien maanden lang probeerde DT&V Saied te overtuigen om terug te keren naar zijn land, vertelt Saied. Maar Saied was een tegenstander van de militaire machthebbers, en een familielid was al vermoord. “Keer op keer keer liet ik zien waarom ik daar niet veilig was, maar ze bleven aandringen. Ze vertelden me dat het onmogelijk was om hier een verblijfsvergunning te krijgen. Intussen bracht ik mijn dagen door in een cel.”

De DT&V, belast met uitzettingen, beweert dat het doel is om ‘vreemdelingen te stimuleren Nederland vrijwillig te verlaten’. “Maar er bestaat niet zoiets als ‘vrijwillige’ terugkeer”, zegt hij.  “Als je vastzit, legt DT&V een enorme psychologische druk op je”, vervolgt hij. Als er geen alternatieven zijn, kan vrijwillige terugkeer voelen als de enige ontsnapping, verklaart hij. Daarom werken sommige mensen toch mee.

Het verhaal van Saied is vastgelegd in een strip van B. Carrot, Alle dagen ui. Op de website van de strip schrijft Saied: ‘Ik was geschokt te zien hoe de Nederlandse autoriteiten omgaan met mensen die bescherming en een veilig onderkomen nodig hebben. Ik ontdekte later dat veel Nederlanders geen idee hebben dat asielzoekers in detentiecentra worden opgesloten en dat ze ook niet weten wat daar met ze gebeurt.’

Zijn enige contact met de buitenwereld waren aanvankelijk de vrijwilligers van de Bezoekgroep Migrantengevangenis Schiphol. ‘Zij bezochten ons om de week en behandelden ons als normale mensen. Zij kookten met ons, aten met ons en luisterden naar ons. Ze waren kritisch op het systeem en probeerden ons te helpen waar het kon. Zo vormden ze een belangrijk lichtpuntje in een duistere situatie.’

Zeven jaar nadat hij gevlucht was, kreeg Saied toch de vluchtelingenstatus. Maar zelfs na zijn vrijlating en het verkrijgen van een verblijfsvergunning heeft de detentie nog steeds gevolgen voor zijn geestelijke gezondheid. ‘Het was een ervaring die ik niemand toewens.’

*De namen van de geïnterviewde mensen zonder geldige papieren zijn gefingeerd. De echte namen zijn bij de redactie bekend. Ook de naam van de advocaat die anoniem wil blijven, is bij de redactie bekend.

Een uitgebreidere versie van dit artikel verscheen eerder in het Engels op Unbias The News.