Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Begin deze maand kondigde minister Kaag (D66) met veel bombarie en
publiciteit een nieuw initiatief aan binnen het ministerie van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Daarmee wil zij meer geestelijke zorg in crisisgebieden- en situaties bieden. Nu is voor geestelijke hulpverlening (in de humanitaire sector MHPSS ofwel
mental health and psychosocial support genoemd) nog weinig ruimte. Onder MHPSS valt alle geestelijke ondersteuning aan vluchtelingen binnen de humanitaire sector. De initiatieven binnen het programma van Kaag zullen goed bedoeld zijn, maar zullen weinig tot niets opleveren. Sterker nog: de kans is groot dat deze de gevolgen van trauma’s zelfs verergeren.
Toen ik in 2017 onderzoek deed in Jordanië, maakte ik kennis met het technocratische en zakelijke karakter van MHPSS. De projecten worden vaak aangestuurd door de wensen (en vooroordelen) van donoren, en kunnen abrupt ten einde komen zodra het geld van die donoren op is. De projecten zijn voornamelijk gericht op individuele therapie of vermakelijke groepsactiviteiten – waarin bijvoorbeeld Syriërs elkaar een aantal maanden lang nieuwe vaardigheden leren zoals dans en kunst, maar ook mindfulness, ‘non-violent communication’, en ‘creating safe spaces’. Voor de kinderen zijn er clowns en muziek- en tekenlessen.
MHPSS is gebouwd op culturele stereotypen
“
De Arabische man wordt afgeschilderd als een agressieve tijdbom
Het is opvallend (maar niet verrassend) dat MHPSS-programma’s de nadruk leggen op kinderen en vrouwen, terwijl alleenstaande mannen vrijwel nergens terechtkunnen. Vrouwen en kinderen worden gezien als een uiterst kwetsbare groep (die gered moet worden), terwijl de (Arabische) man veelal wordt afgeschilderd als een potentieel gevaar, een agressieve
tijdbom. Zo’n benadering reproduceert stereotypen over ‘
de Arabische cultuur’ en ‘de Syrische vluchteling’ en is bovendien zelden een oplossing voor de onderliggende oorzaken van geweld.
Mind the Mind
Afgelopen 7 en 8 oktober hield minister Kaag van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking een grote internationale conferentie over MHPSS. Onder de aanwezigen was koningin Máxima. De conferentie, genaamd Mind the Mind, werd bijgewoond door alle grote humanitaire organisaties, en heeft geleid tot een verklaring waarin de partijen zich committeren aan het bieden van geestelijke gezondheidszorg in crisissituaties. Het doel van minister Kaag is het verheffen van MHPSS tot een van de belangrijkste onderdelen in de humanitaire hulpverlening.
Omar*, een humanitair hulpverlener werkzaam in Noord-Jordanië, benadrukte dit probleem: “Mannen die voorheen een goede baan en aanzien hadden, leven nu met hun hele gezin in een container in
Azraq, geheel afgesloten van de rest van de wereld. In die container vriest het in de winter en in de zomer stikken ze er van de hitte. Er zijn insecten en reptielen; veel mensen doen er in de nacht geen oog dicht. De mannen mogen niet werken, vervelen zich, hebben geen vooruitzicht en zijn gefrustreerd. In plaats van hun een perspectief te bieden, zoals een betaalde baan of onderwijs met uitzicht op werk, geven we ze mindfulnesstraining en educatie in vrouwenrechten om ‘gender-based violence’ tegen te gaan.” Omar is gedesillusioneerd door MHPSS; hoewel de activiteiten een goede afleiding kunnen zijn in het zware leven van vluchtelingen, pakken ze de structurele problematiek volgens hem niet aan.
“
Geestelijke gezondheidsproblemen worden vooral gezien als individuele problemen
Deze tekortkoming is niet verbazingwekkend. Sinds de jaren tachtig worden geestelijke gezondheidsproblemen, zoals trauma’s, namelijk vooral gezien als mentale en individuele problemen. Trauma wordt bijvoorbeeld vaak gezien als een heftige gebeurtenis uit het verleden die niet verwerkt kan worden in de hersenen, wat zich onder andere uit in flashbacks en dromen. Deze gedachte wordt vaak klakkeloos aangenomen, hoewel psychologen zoals
C. Fred Alford en John F. Kihlstrom allang hebben aangetoond dat het verband tussen een heftige gebeurtenis en zogenaamde ‘traumatische’ hersenactiviteit niet wetenschappelijk te achterhalen is.
Bovendien hebben Zuid-Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse psychologen al eerder laten zien dat een trauma in het merendeel van de wereld niet één uitzonderlijke gebeurtenis in het verleden is, maar juist een alledaagse, structurele werkelijkheid, gegrond in bewuste politieke en economische onderdrukking. Het is daarom extra opvallend dat men het binnen MHPSS bijvoorbeeld wel heeft over ‘gender-based violence’, maar dat grotere politieke problematiek niet wordt besproken. Denk aan de bommen en martelingen van het moorddadige autoritaire regime van Bashar al-Assad in Syrië, of aan de onzekere economische omstandigheden waarin vluchtelingen zich wereldwijd bevinden.
‘Mindful ademen’ tegen onderdrukking
Zolang hulpverleners in MHPSS uitgaan van een achterhaalde visie op trauma en sociale, politieke en economische onrechtvaardigheid buiten beschouwing laten, zal MHPSS de gevolgen van trauma mogelijk alleen maar verergeren. Een trauma is namelijk niet zozeer een beschadiging van onze hersenen, maar een ernstige beschadiging van het principe van relationele gelijkheid van de mens: de gelijkheid van een persoon of groep ten opzichte van een ander.
“
Een trauma is in welke vorm dan ook altijd politiek
Een trauma is in welke vorm dan ook
altijd politiek. Het betreft namelijk altijd de uitoefening van macht over een slachtoffer, zowel door incidenteel als door structureel geweld. Door de aantasting van relationele gelijkheid stort de levenswereld van een slachtoffer in elkaar. Hierdoor trekt deze zich vaak terug van sociale relaties en politieke betrokkenheid. Het doel van menselijk veroorzaakt trauma is dus het ‘uitschakelen’ van het slachtoffer: isoleren, individualiseren en depolitiseren. En dat is nou juist precies waar MHPSS door de focus op het hoofd van een individu aan dreigt bij te dragen.
Door trauma als een individueel en cognitief probleem te beschouwen blijven de onderliggende oorzaken (namelijk sociale, politieke en economische onrechtvaardigheid) niet alleen bestaan, maar zal MHPSS ook zelf mogelijk bijdragen aan een ‘double injury’. Het slachtoffer, dat al een sociale, politieke of economische onrechtvaardigheid heeft meegemaakt, krijgt nu ook nog eens te horen dat er iets mis is met zijn of haar hoofd.
De verantwoordelijkheid voor structurele overstijgende problematiek komt dus te liggen bij het individu, met alle gevolgen van dien. Slachtoffers van trauma worden aangemoedigd zich te focussen op het herstructureren van gedachtes of het ‘mindful’ ademen, terwijl het onrecht zelf niet wordt aangepakt.
“
MHPSS lijkt meer op een vorm van bevolkingscontrole dan op een uitgestoken hand
Voor zover sociaal onrecht wel wordt aangekaart binnen MHPSS, berust dat vaak op een kortzichtige culturele visie, die het grotere, onderliggende politiek onrecht geheel buiten schot laat.
Een doekje voor het bloeden
Sociale, politieke en economische ongelijkheid en onrechtvaardigheid kan gewoonweg niet worden opgelost door therapeutische sessies te geven of afleidende groepsactiviteiten te organiseren. Het uitrollen van extra MHPSS-programma’s, zoals de minister begin deze maand voorstelde, zal de problematiek hooguit vergroten. We hebben een rigoureuze en integrale aanpak van onrechtvaardigheid nodig, waarin verschillende ministeries beter samenwerken en hun beleid fundamenteel herzien. Alleen dan kunnen de zogenaamde ‘gebroken zielen’ over wie minister Kaag zich zegt te bekommeren worden geholpen.
De vraag is natuurlijk of de politiek wel de wilskracht heeft om deze ingewikkelde problematiek echt aan te pakken. Fungeert MHPSS niet simpelweg als een goed uitziend doekje voor het bloeden? Hebben we het wel echt over altruïsme, of zijn de onderliggende motivaties cynischer, namelijk deradicalisering en een poging om vluchtelingen ‘daar te houden’? Zo bekeken lijkt MHPSS meer op een vorm van bevolkingscontrole dan op een uitgestoken hand.
“
Het kind kreeg geen hulp en de man werd doorgestuurd voor ‘anger management’-training
Eén humanitaire hulpverlener die ik ontmoette bleek haar vertrouwen in het programma in elk geval volledig kwijt. Ik sprak Rasha*, die veel aanzien in de sector geniet, in de hoofdstad van Jordanië Amman. Ze was boos en zou twee weken na ons gesprek voorgoed uit de humanitaire wereld vertrekken. Omdat ze cynisch geworden was, vertelde ze. “Ik geloof niet meer in de mensheid”, verzuchtte Rasha. “De humanitaire wereld is een geldwolf. We gaan over lijken, maar we doen alsof we goed zijn – misschien is dat nog wel erger dan de duivel. Al deze MHPSS-programma’s lossen geen problemen op; we maken ze alleen maar erger.”
Een ontmoeting met een Syrische vader was voor Rasha de laatste druppel, vertelde ze. “Hij was een vluchteling met een zoontje van vijf, dat aan een chronische hartziekte lijdt waaraan hij elk moment kan overlijden. Hij heeft dringend een intensieve levensreddende operatie nodig, maar de WHO vergoedt alleen de kosten van een operatie als dit jongetje letterlijk op dát moment aan het overlijden is. Dus kreeg het kind geen hulp en werd de man naar ons doorgestuurd voor ‘anger management’-training. Dat is dus MHPSS. “Ik heb staan schreeuwen aan de telefoon met de WHO. ‘Waar zijn jullie in godsnaam mee bezig!’ riep ik. Hun reactie? Je gelooft het niet: dat een ‘anger management’-training mij misschien ook wel goed zou doen.”
In de woorden van Rasha: dát is dus MHPSS.
*De namen van Omar en Rasha zijn gefingeerd. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.
