Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Europese lidstaten hebben hun rechts-populistische zaakjes prima voor elkaar. In Nederland en Denemarken zijn rechts-populisten in het parlement vertegenwoordigd. In Noorwegen, Zwitserland, Italië en Oostenrijk zitten ze in de regering, in Polen en Hongarije mochten ze de premier aandragen. En waarschijnlijk zullen de christendemocraten en de sociaal-democraten in 2019 samen voor het eerst minder dan de helft van de zetels in het Europees parlement gaan halen. Populistische partijen staan er goed voor in de peilingen en hebben bovendien een streepje voor bij Europese verkiezingen.
De Amerikaanse populismedeskundige Terri Givens zegt het zo: “Burgers zien de Europese verkiezingen als minder belangrijk en denken dat Europa weinig directe impact heeft op hun leven. Sommige boze stemmers gebruiken de Europese verkiezingen daarom als protestverkiezing. Ze zijn bijvoorbeeld zeer ontevreden met Macron en willen hem een signaal geven door in de Europese parlementsverkiezingen op het Front National te stemmen.”
“
Tegenwoordig bedienen ook vertegenwoordigers van de gevestigde politieke orde zich geregeld van populistische uitspraken
Maar die toename van conservatieve en rechtse politici beïnvloedt wel degelijk het beleid in de lidstaten. Givens: “Nieuwe besluiten die het huidige antidiscriminatiebeleid zouden versterken, zijn bijvoorbeeld niet door het Europees Parlement gekomen. De directieven die wel goedgekeurd werden, liepen bij de invoering vertraging op doordat conservatieve en rechtse politici de financiering beperkten. Zij focussen liever op het controleren van migratie dan op het tegengaan van discriminatie.”
De rechts-populistische partijen die voet aan de grond krijgen zijn overwegend nationalistisch. Léonie de Jonge, die aan de Universiteit van Cambridge promoveert op populisme, legt uit dat we het in het rechts-extremistische geval liever hebben over ‘nativism’, dat stelt dat staten exclusief moeten worden bewoond door mensen die ook deel uitmaken van ‘de natie’, omdat niet-oorspronkelijke bewoners en hun ideeën een bedreiging vormen. Daarom manifesteert rechts-populisme zich vaak in xenofobe uitspraken en anti-immigratiepolitiek. Maar, zegt ze, “Tegenwoordig bedienen ook vertegenwoordigers van de gevestigde politieke orde zich geregeld van populistische uitspraken. Of politici populistisch zijn, is daarom meestal geen kwestie van ‘wel of niet’, maar eerder van ‘meer of minder’.”
The Movement
“
Het hoofdkantoor bestaat uit een paar bureaus op een zolderkamer
Steve Bannon, voormalig Trump-strateeg en oprichter van de ultrarechtse nieuwssite Breitbart.com, zou graag zien dat conservatief en rechts nog meer invloed krijgen in Europa. Hij wil ze ondersteunen met The Movement, een beweging die de impact van de Open Society Foundation van zakenman George Soros, die sinds 1984 al ruim 32 miljard dollar heeft gestoken in het promoten van democratie, zou moeten evenaren. The Movement werd in de zomer van 2018 gepresenteerd als het geesteskind van Bannon en zou een hoofdkantoor in Brussel openen. Alle nationale media in Europese landen pikten het verhaal op, maar klopt het wel? Wie wat dieper graaft, ontdekt al snel dat deze club niet zo spectaculair is als de naam doet vermoeden. Om te beginnen is The Movement niet het idee van Bannon. Het werd al in januari 2017 opgericht door Mischaël Modrikamen, advocaat en voorzitter van de Belgische rechts-nationalistische Parti Populaire.
Modrikamen vroeg Bannon om mee te doen. Die stemde in, op voorwaarde dat hij de baas mocht worden. Een half jaar later bestaat het kantoor in de hoofdstad van Europa uit een paar bureaus in de zolderkamer van Modrikamen. Ook van de financiële steun die The Movement zou bieden aan rechtse partijen, komt voorlopig weinig terecht. Het is onduidelijk waar het geld vandaan moet komen; Bannon blijft daar vaag over, Modrikamen zegt er geen geld meer in te willen steken. ‘Financiële steun’ werd al snel afgezwakt naar logistieke hulp in de vorm van debattrainingen en peilingen. Populismedeskundige Léonie de Jonge: “Ook dat mag niet zomaar. Pogingen om Europese verkiezingen te beïnvloeden zijn in de meeste Europese landen illegaal, omdat er electorale wetten zijn die buitenlandse bemoeienissen verbieden.”
“
De populist is de dronken gast op een diner: hij houdt zich niet aan de etiquette, is onbeschoft en snijdt ongemakkelijke thema’s aan
Toch is het interessant om te bezien hoe we omgaan met Bannon. De Jonge: “De Mexicaanse politieke denker Benjamin Arditi vergeleek de populist ooit met een dronken gast bij een diner: hij houdt zich niet aan de etiquette, is onbeschoft en begint te flirten met de echtgenote van de gastheer – maar hij durft wel ongemakkelijke thema’s aan te kaarten en te zeggen waar het op staat.” Het is Bannon ten voeten uit en het maakt dat elke stap die Bannon in Europa zet breed wordt uitgemeten door Europese media, of The Movement nu succesvol is in zijn missie of niet.
Wat is populisme?
Léonie de Jonge: “Zelf gebruik ik meestal de definitie van populisme-expert Cas Mudde. Die gaat ervan uit dat populisme op het idee gebaseerd is dat de maatschappij uit twee vijandige kampen bestaat: aan de ene kant het ‘goede volk’ en aan de andere kant een ‘slechte elite’.
Populisten streven er dan ook naar om de macht terug te brengen van de elite naar het volk. Dat populisme veel verschillende verschijningsvormen heeft, zorgt voor verwarring. Politici die als ‘populistisch’ omschreven worden, hebben vaak op het eerste gezicht niet veel met elkaar gemeen. We gebruiken de term bijvoorbeeld voor rechtse politici zoals Geert Wilders of Marine Le Pen, die zich voor een streng migratiebeleid inzetten, maar we gebruiken de term ook voor linkse partijen zoals het Spaanse Podemos, dat zich juist inzet voor migrantenstemrecht.
Populisme is in principe gewoon onderdeel van de democratie. Soms wordt populisme gelijkgesteld aan opportunisme, demagogie of rechts-radicalisme. Vaak wordt het dan ook gebruikt als een soort scheldwoord om politici te omschrijven die onze standpunten niet delen. Voor veel mensen heeft populisme daarom een negatieve bijklank. Maar dat is een fundamentele misvatting: populisme is noch goed, noch slecht.
Falende poortwachters
Die aandacht is niet zonder gevolgen. Artikelen die kritiekloos de plannen van Bannon citeren, dragen eraan bij dat de thema’s van radicaal-rechts de berichtgeving rond de Europese verkiezingen kunnen domineren. Het past binnen een trend waarin Nederlandse en Vlaamse media geleidelijk aan meer aandacht aan rechts-populistische partijen zijn gaan besteden, zoals recent onderzoek van De Jonge laat zien. Dat rechts-populisten het goed doen in de media zien we ook terug in populariteitspeilingen: in Nederland werd Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet door het opiniepanel van actualiteitenprogramma EenVandaag gekozen tot politicus van 2018, in Vlaanderen was het de rechts-populistische Theo Francken van Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA) die werd uitgeroepen tot populairste politicus van 2018 door lezers van het Belgische tijdschrift Humo. Meer media-aandacht maakt ook dat extreemrechts zich in Nederland en Vlaanderen openlijker toont, bijvoorbeeld tijdens betogingen voor Zwarte Piet of tegen het Marrakesh-pact.
“
Linkse- en centrumpartijen moeten de extreemrechtse agenda laten voor wat die is en focussen op de issues die ze aankunnen
Media zijn echter niet de enige poortwachters; ook de gevestigde politieke partijen spelen een rol in het succes van rechts-populisten. Vaak gaan middenpartijen mee in het discours van populistisch extreem-rechts, wat leidt tot dito beleid. Dat zien we in Nederland bijvoorbeeld terug in het immigratie- en integratiebeleid, dat onder invloed van de PVV strenger geworden is, ook al zit de PVV niet in de regering.
De Jonge: “Gevestigde partijen die erin slagen de zorgen van hun kiezerskern aan te pakken, kunnen fungeren als een soort buffer tegen populisme. Over het algemeen denk ik daarom dat gevestigde partijen, en met name de sociaaldemocratische, niet beschouwd moeten worden als slachtoffer van de opkomst van radicaal-rechts, maar ook als een van de oorzaken ervan.”
Terri Givens ziet dat linkse partijen voor een grote uitdaging staan tijdens de Europese verkiezingen. “Ik denk dat linkse en centrumpartijen de extreemrechtse agenda moeten laten voor wat die is en meer moeten focussen op de issues die ze aankunnen, zoals sociaal welzijn, economie en werkgelegenheid.”
Hoe staat Europa ervoor?
Dat de uitdagingen groot zijn en dat een bekende Amerikaan zich met de verkiezingen komt bemoeien, betekent echter niet dat er tijdens de Europese verkiezingen een grote ruk naar rechts gaat plaatsvinden. De Jonge: “In de meeste Europese landen kiest een grote meerderheid van de bevolking nog altijd voor liberaal-democratische partijen. Daarom zijn populisten geen stille meerderheid, maar gewoon een luidruchtige minderheid, zoals populismedeskundige Cas Mudde onlangs schreef. Bovendien zijn er nog steeds een paar landen en regio’s in Europa waar rechts-populistische partijen nog niet hebben kunnen doorbreken. Zowel nationaal als regionaal hebben deze partijen wisselend succes.”
“
Meer mensen gaan naar de stembus, om tegenwicht te bieden
Ook Givens ziet geen constante mars richting rechts-populisme. “Bij de laatste Europese Parlementsverkiezingen ging er een schokkend aantal zetels naar extreem-rechtse partijen, maar we moeten ook naar de bredere context kijken. Dan zien we dat de sociaal-democratische partijen in Europa stagneren, terwijl groene en andere linkse partijen opvallende winsten boeken. Zelfs hier in de VS zagen we veel progressieven winnen in de recente midtermverkiezingen. Want dat effect hebben rechts-populisten zoals Trump en Bannon ook: in de VS hebben ze mensen die nooit eerder politiek actief waren aangezet om politiek actief geworden, met name mensen met een migratieachtergrond. Er gaan ook meer mensen naar de stembus. Omdat ze een tegenwicht willen bieden. Misschien gaat Bannon onbedoeld hetzelfde bewerkstelligen in Europa. Als we het aantal mensen dat stemt voor de Europese verkiezingen omhoog kunnen krijgen, dan is dat positief, nog los van de uitkomst.”
Givens betwijfelt bovendien dat de rechts-populistische partijen een verenigd front zullen vormen. “De partijen waarmee Bannon om tafel zit, hebben vergelijkbare opvattingen over immigratie en islam, maar uiteenlopende nationalistische agenda’s. Een alliantie in het Europees parlement is daarom onwaarschijnlijk. Deze partijen zijn bovendien tegen de Europese Unie. Hoe gaan ze een coalitie vormen met andere landen als ze tegen de EU zijn, of die zelfs willen verlaten?
