Op de vlucht met de portretten van Kim Il-Sung en Kim Jong-il onder de arm

Het was middenin de nacht toen Hyeonseo Lee wakker schrok en omringd bleek door rook en vuur. Het bescheiden optrekje van haar ouders in de Noord-Koreaanse grensstad Hyesan stond in brand. Nadat haar vader eerst het gezin in veiligheid bracht, wist hij nog twee voorwerpen uit het huis te redden voordat dit ineen zeeg: de portretten van Kim Il-Sung en Kim Jong-il. Zelfs tijdens hun doodsstrijd denken Noord-Koreanen nog aan hun “Grote Leider”.

Met deze anekdote begint Hyeonseo Lee haar memoires Meisje met zeven namen, genoemd naar zeven verschillende identiteiten die Lee moest aannemen tijdens haar vlucht. In het boek vertelt zij over haar leven in Noord-Korea en haar vlucht uit de totalitaire staat, die meer dan tien jaar zou duren en in zekere zin nog steeds niet voorbij is. “Ik voel me nog steeds Noord-Koreaans en het werk dat ik doe is voor mijn landgenoten die daar nog steeds wonen.”

Hyeonseo Lee in 2013 tijdens haar TEDx-talk, die al meer dan 4,5 miljoen keer bekeken is

We spreken Lee in een deftig Amsterdams hotel aan de Herengracht. Lachend stelt ze zich in uitstekend Engels voor en maakt ze een paar grapjes, om moeiteloos daarna te vertellen over hoe ze als zevenjarig meisje haar eerste publieke executie bijwoonde.

Mensenrechten een totaal onbekend begrip
“Ik vond het eng om te zien, maar ik voelde geen medelijden”, zegt Lee. “Ik dacht dat mensen die geëxecuteerd werden allemaal criminelen waren, hoewel ik nu begrijp dat het om slachtoffers ging. Het hele concept van mensenrechten is totaal onbekend bij Noord-Koreanen. Als Noord-Koreanen wisten wat hun rechten waren, zou het spel uit zijn voor het bewind.”

En het verbeteren van mensenrechten voor Noord-Koreanen, daar is het Lee allemaal om te doen. Het regime onderdrukt de bevolking, maar laat na om burgers te voorzien van voldoende voedsel en bescherming. Hierdoor is de Noord-Koreaanse maatschappij niet zozeer communistisch, maar veeleer een “dog-eat-dog world” waar “het recht van de sterkste” geldt. Maar wat kan de internationale gemeenschap doen tegen een dictatordynastie die al zeventig jaar en drie generaties lang de touwtjes stevig in handen heeft?

“Het belangrijkste is dat meer mensen in het Westen weten wat voor gruwelijke dingen er in Noord-Korea gebeuren”, legt Lee uit. “Hopelijk leidt dat ertoe dat burgers druk uitoefenen op hun overheden, zodat beleidsmakers er serieus mee aan de slag gaan.”

Allemaal heel nobel natuurlijk, maar hoe zijn de Noord-Koreanen hierbij gebaat? Volgens Lee is het belangrijkste om de rol die China speelt te veranderen: “China zorgt ervoor dat de mensenrechtenschendingen in Noord-Korea doorgaan door vluchtelingen terug te sturen naar Noord-Korea, door het regime financieel en materieel te steunen en door serieuze sancties tegen te houden. Als de VN, de NAVO en de EU het beëindigen van de gruwelen in Noord-Korea tot hun topprioriteiten bombarderen, kan er echt wat veranderen.”

Lee is sceptisch over pogingen om de dialoog en samenwerking aan te gaan met het regime om zo het land uit zijn isolement te trekken, in de hoop dat er een Noord-Koreaanse glasnost en perestrojka plaatsvindt. Zo werkt Noord-Korea niet, aldus Lee. De afgelopen jaren zijn dergelijke initiatieven vaker ondernomen en iedere keer profiteerde er maar één partij van: het bewind in Pyongyang (of, zoals Lee het graag noemt, “de 1 procent”).

Toeristen als propagandamateriaal
“Vaak wordt toerisme genoemd als iets dat Noord-Koreanen in contact met de buitenwereld zou brengen”, verzucht Lee. “In werkelijkheid gaat al het geld dat nieuwsgierige toeristen in het laatje brengen naar het regime. Maar nog belangrijker: toeristen worden ingezet als propagandamateriaal. Als kind zag ik op tv hoe mensen vanuit de hele wereld naar Pyongyang kwamen en bogen voor de standbeelden van Kim Il-sung. Ik dacht dan altijd: wat heb ik toch een geluk dat ik in het land van de Grote Leider woon.”

Buigen voor Kim Il-Sung en Kim Jong-il

Uit het boek wordt duidelijk dat Kim Jong-un geen andere goden naast zich duldt. Christendom en andere religies worden keihard de kop ingedrukt, hoewel dit Noord-Koreanen er niet van weerhoudt er een bijzondere verzameling bijgeloof op na te houden. Lees moeder gaat geregeld naar waarzeggers en sjamanen, die de toekomst voorspellen, voortekenen ontwaren en rituelen uitvoeren. Op een gegeven moment gelooft Lees moeder zelfs dat het huis vervloekt is. Wel dankt het gezin voor iedere maaltijd netjes de Grote Leider voor het eten.

Al 70 jaar afgegrendeld van de buitenwereld
Bij de vraag of Noord-Koreanen echt de propaganda van het bewind geloven, lacht Lee voorzichtig. Mensen die buiten Noord-Korea wonen, zelfs zij die in dictaturen leven, weten hoe het is om in een “vrij” land te wonen, zegt Lee. Maar Noord-Koreanen zijn al 70 jaar afgegrendeld van de buitenwereld en moeten het zonder een dergelijk referentiekader stellen. De schrijfster verzekert ons er dan ook van dat de hersenspoeling ook anno 2015 nog steeds werkt.

Die propaganda sijpelt ook door in westerse media. Lee is blij dat er zoveel aandacht voor Noord-Korea is, maar hekelt dat die zo vaak gaat over het gekke kapsel van Kim Jong-un en kernwapens – en niet over het lijden van 25 miljoen Noord-Koreanen en van tienduizenden vluchtelingen die illegaal ondergedoken zitten in China.

Toch is ze optimistisch gestemd: “Naast mijn boek verschijnen dit jaar nog vier memoires van Noord-Koreaanse vluchtelingen in het Engels. Dat is een enorme toename! Was er in de jaren ’90 tijdens de hongersnood nog nauwelijks aandacht voor verhalen die gevluchte Noord-Koreanen vertelden, sinds een paar jaar wil de wereld eindelijk luisteren. Ook hebben Noord-Koreaanse vluchtelingen geleerd wat vrijheid en democratie is – en voelen veel van hen de plicht om zich uit te spreken tegen het Kimregime.”

Lee sluit zich aan bij een oproep die Jang Jin-sung enkele maanden geleden deed. Jang was de hofdichter van Kim Jong-il, maar hij ontvluchtte het land in 2004 en is momenteel gasthoogleraar aan de Universiteit Leiden. Hij roept op tot separative engagement, waarbij het Noord-Koreaanse volk als partner in de arm wordt genomen – en niet het regime. Lee: “Mensen die Noord-Koreanen willen helpen, hebben het altijd over het sturen van rijst. Wat de bevolking echter meer dan wat dan ook nodig heeft, is vrijheid. Het Noord-Koreaanse volk is sterk. Wil je hen steunen, steun hen dan in het vergroten van hun vrijheid.”