‘Paniekzaaierij’: waarom overdrijft het kabinet de asielaanvragen?

‘Instroom kost miljarden extra’, en ‘Duizenden extra opvangplekken nodig’, ‘Asielaanvragen drie keer te hoog’. Een greep uit de krantenkoppen, eind april. Aanleiding was de prognose die staatssecretaris Van der Burg (Asiel) naar de Tweede Kamer had gestuurd: er zouden dit jaar waarschijnlijk 70.000 asielzoekers naar Nederland komen. Maar liefst 17.500 meer dan de voorspelling voor 2023 van eind december, en ook een stuk meer dan in ‘piekjaar’ 2015, toen er 58.900 asielaanvragen waren.

Het leek een doemscenario: het zou de druk nog verder opvoeren voor de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) en het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA), die het aantal asielaanvragen al niet konden bijbenen. En het was een extra reden voor het kabinet om nog minder verblijfsvergunningen af te willen geven, om Nederland ‘niet onnodig aantrekkelijk’ te maken.

Maar toen kwamen de echte cijfers. Half juni bleek het in de eerste vijf maanden van 2023 te gaan om 16.0971 mensen, veel minder dan de staatssecretaris voorspelde en nauwelijks meer dan in dezelfde periode vorig jaar (16.041). De vraag rijst: was de voorspelling adequaat? En zo nee, wie heeft er belang bij deze overdrijving?

‘Paniekzaaierij’

Leo Lucassen, directeur van het IISG en hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden, noemt het onwaarschijnlijk dat de prognose van 70.000 asielzoekers dit jaar nog uitkomt. “In de zomer komen er doorgaans meer mensen, dus het zal vast nog stijgen, maar de 30 tot 40 procent inhalen die we nu op de prognose achterlopen? Dat lijkt me sterk.”

De hoogleraar spreekt van ‘paniekzaaierij’. Dit soort getallen geven volgens hem het idee dat de samenleving de komst van migranten niet aankan. “Ik denk dat die losse-pols-voorspelling van 70.000 mede is ingegeven door de wens te kunnen zeggen: ‘Told you so! Wij kunnen er ook niets aan doen dat we de opvang niet rond krijgen.’” Ook voor de IND is het volgens Lucassen een manier om de handen te wassen in onschuld: kijk hoe groot de crisis is, wij kunnen er niets aan doen dat de wachttijden zo oplopen. “Terwijl deze opvangcrisis zelf gecreëerd is.”

De prognoses hebben er vaker naast gezeten, weet Lucassen. Hij wijst op 2016: toen was de verwachting ook dat 70.000 mensen asiel zouden aanvragen, maar dat werden er uiteindelijk maar 19.730. Overigens wordt het aantal nieuwe asielzoekers vaker te laag dan te hoog ingeschat. In 2022 was de meest waarschijnlijke prognose 31.000 asielzoekers; uiteindelijk werden het er 47.991. En ook in 2021 zat de prognose ernaast, mede daardoor ontstond er krapte in opvanglocaties.

Artikel gaat verder na het kader.

Moeilijk te voorspellen

“Prognoses komen per definitie niet uit”, zegt Huub Wilbrink, strategisch adviseur capaciteit bij het COA en medeverantwoordelijk voor de voorspelling. “Menselijk gedrag voorspellen – gaat iemand zich verplaatsen en zo ja, waarnaartoe – is heel moeilijk.” Redenen waaróm mensen vluchten, zoals oorlog, zijn volgens hem goed in te schatten. Maar inschatten waar ze heen gaan en met hoeveel, is een stuk lastiger. Mensen trekken vaak naar landen waar ze andere mensen kennen – in België melden zich bijvoorbeeld veel vluchtelingen uit de Democratische Republiek Congo; in Nederland is het gros Syrisch – maar dat is geen garantie, zegt hij.

De werkgroep die de prognose maakt, denkt om een aantal redenen dat er in de tweede helft van dit jaar meer mensen zullen komen. Zo nam de werkgroep de verkiezingen in Turkije mee in de voorspelling, omdat beide kandidaten in hun verkiezingscampagne aangaven Syriërs te willen terugsturen, waardoor veel van hen vermoedelijk elders een onderkomen moeten zoeken. Ook komen er volgens Wilbrink meer mensen Europa binnen. “Die lijken nu in Zuid-Europa te blijven, maar die zouden ook best eens deze kant op kunnen komen.” De aardbevingen in Turkije en Syrië in februari telden niet mee in de prognose van eind april.

Doordat er dit jaar tot nu toe minder mensen kwamen dan voorspeld, blijft het aantal bezette bedden bij het COA sinds 1 januari van dit jaar min of meer gelijk. Wilbrink: “We laveren de afgelopen maanden tussen de 52- en 54.000 bewoners.” Volgens hem is dat aantal wel hoog genoeg om de crisisnoodopvanglocaties van gemeenten over te kunnen nemen, waardoor er meer reguliere COA-opvang ontstaat en de kwaliteit van de opvang iets toeneemt. “Maar het blijft krap.”

Grote tekorten

“In de crisis van 2015-2016 hebben we als COA geleerd dat we ons moeten voorbereiden op de ‘wat als’-situatie”, vertelt Wilbrink. In 2015 kwamen er door de oorlog in Syrië veel meer mensen dan voorzien, en in 2016 veel minder. De regering zorgde in 2015 dat er meer opvangplekken bijkwamen, maar bracht het aantal bedden en personeelsleden van COA en IND daarna direct weer flink terug. Toen het aantal asielaanvragen na 2016 weer opliep, ontstonden er grote tekorten en werden de wachttijden voor mensen in de asielprocedure veel langer.

In de voorjaarsnota staat nu dat COA een standaard aantal van 41.000 plekken houdt en niet meer hoeft af te schalen als er minder aanvragen zijn. Dat is iets wat de organisatie sinds 2016 wilde, aldus Wilbrink. Een hogere prognose betekent dat er voor instanties als IND en COA meer geld vrij wordt gemaakt. Toch benadrukt Wilbrink dat zijn organisatie alleen gebaat is bij een zo realistisch mogelijke inschatting. Te ruime schattingen zorgen volgens hem ook voor problemen “Toen we in 2016 dachten dat we verder moesten opschalen, organiseerden we met moeite nieuwe opvangplekken. We moesten draagvlak creëren in gemeentes, omwonenden overtuigen. Uiteindelijk bleken niet alle plekken nodig. Daar hebben we nu nog last van. Gemeentes zeggen: uiteindelijk kwamen jullie toen ook niet, waarom zouden we het nu wel doen?”