‘Radicaal-rechtse humor is een machtig politiek wapen’

In de aanloop naar een radicaal-rechts kabinet gaan op sociale media memes rond waarin Geert Wilders, Caroline van der Plas en andere partijleiders worden afgeschilderd als incompetente, lachwekkende mafkezen. Op een van de meest gedeelde memes worden zij bijvoorbeeld vergeleken met de familie Flodder. Dit soort plaatjes weerspiegelt niet alleen klassendedain, maar ook het idee dat ‘clowneske’ figuren als Geert en Caroline geen land kunnen besturen en het kabinet dus wel snel ten val zal komen.

De grappen doen denken aan de manier waarop journalisten, opiniemakers en comedians reageerden toen Donald Trump zich in 2015 kandideerde voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Trump dankt zijn onverwachte overwinning in 2016 althans deels aan X (toen Twitter), waar hij zijn miljoenenvolgers – haters én liefhebbers – amuseerde met een constante stroom van grootspraak, belediging en verontwaardiging, net als Wilders en andere rechts-radicalen die momenteel overal in Europa verkiezingswinsten boeken. Humor heeft impact, en dat weten radicaal-rechtse1 politici en opiniemakers als geen ander.

Humor in het radicaal-rechtse arsenaal

Humor verleidt, zoals reclamemakers al veel langer weten. Met humor kun je sympathie wekken, de aandacht vangen én vasthouden, maar ook mensen overhalen iets te kopen waar ze geen behoefte aan hebben, of iets te geloven wat niet waar is. Sociaalpsychologisch onderzoek heeft aangetoond dat humor de drempel voor discriminatie en racisme verlaagt. Als mensen meegaan in een grap, voelen ze zich vrijer om negatieve meningen en gevoelens te uiten, en gaan ze sneller mee in redeneringen waar ze het eigenlijk niet mee eens zijn. Humor omzeilt weerstand, juist omdat een grapje niet ‘serieus’ voelt.

Dat maakt humor in de politiek een machtig wapen, dat gemakkelijk wordt onderschat. In de afgelopen twintig jaar voegden radicaal-rechtse politici en opiniemakers in alle uithoeken van Europa het succesvol toe aan hun arsenaal. Zij gebruiken humor om kiezers aan zich te binden, maar ook om het politieke spel te destabiliseren: ze maken hun tegenstanders belachelijk onder het mom van ‘een grapje’. Provocerend, grappig rechts wint het steeds vaker van serieus, ‘drammerig’ links.

We zien deze clowneske stijl bij onze eigen Wilders, Bosma, Baudet en Van der Plas, maar ook bij de extreemrechtse Belgische nationalist Dries Van Langenhove en de Italiaanse vicepremier Matteo Salvini. Ook de Britse ‘clowns’ Nigel Farage en Boris Johnson gebruikten in hun succesvolle Brexit-campagne volop humor om de Brexit aan kiezers te verkopen en tegenstanders belachelijk te maken. En toch verkijken mensen zich nog altijd op de macht van de grap. In plaats van ze serieus te nemen, lachen we radicaal-rechtse grappenmakers uit. Maar daarmee miskennen we hun invloed en de invloed die we ze geven met onze aandacht.

De macht van de grap

De Amerikaanse filosoof en humorwetenschapper Sammy Basu liet in een recent wetenschappelijk artikel zien dat Trump veel succes had omdat hij door zijn tegenstanders niet serieus werd genomen. Op Twitter werkte hij aan wat Basu omschrijft als zijn humor brand: een provocatieve stijl met veel komische overdrijving. Progressieve en gematigde Amerikanen, inclusief bekende comedians en talkshowhosts als Stephen Colbert, Seth Meyers en John Oliver, schilderden hem af als clown van wie we weinig te vrezen hadden. Behalve gratis publiciteit leverde het Trump ook munitie op. Hij verwees ernaar om aan te tonen dat hij en zijn achterban werden vernederd (‘they are laughing at us’) en verbond dat sentiment aan een groter verhaal over de ‘vernedering’ van de Verenigde Staten.

Maar politici als Trump, Wilders, Bosma en Baudet hebben de (radicaal-)rechtse humor niet uitgevonden; ze sluiten aan bij een trend die al langer bestond. Al in de jaren 90 maakten in de VS uiterst rechtse talkshowhosts furore, zoals Rush Limbaugh, die vanaf 1984 tot zijn dood in 2021 de ether volpraatte met een mengsel van politieke verontwaardiging en gevatte grappen. In de vroege jaren 2000 ontstond online de ‘alt-right’-cultuur: een losjes georganiseerde internetcultuur gebaseerd op een giftig mengsel van humoristische memes, een herkenbaar eigen jargon met veel incrowdhumor, radicaal-rechtse ideeën en agressieve onlinecampagnes tegen iedereen die hen niet zinde. In Nederland ontstond in 2003 GeenStijl, een typisch Hollands mengsel van studentikoos antiautoritarisme en rebels-rechtse internetcultuur.

Veel elementen van deze radicaal-rechtse humorcultuur werden de afgelopen jaren zichtbaar in de politiek en het publieke debat, maar veel blijft ook buiten beeld. De nieuwe radicaal-rechtse zuil heeft zijn eigen media, zijn eigen netwerken, en ook: zijn eigen comedians. Opnieuw volgt Nederland hierin de VS. In een boek met de veelzeggende titel That’s not funny: How the right makes comedy work for them (2022) laten mediawetenschappers Matt Sienkiewicz en Nick Marx zien dat radicaal-rechtse talkshows in Amerika een groter publiek bereiken dan de progressieve talkshows van Trevor Noah en Stephen Colbert. Volgens Sienkiewicz en Marx vinden veel progressievelingen deze rechtse internettalkshows slecht geproduceerd, smakeloos en niet-grappig, maar dat maakt ze niet minder invloedrijk.

‘Hart voor Humor’

Nederlandse nieuwsmedia schrijven op relatief onbezorgde toon over radicaal-rechtse humor. Een goed voorbeeld is een recent artikel in de Volkskrant over ‘Hart voor Humor’, een radicaal-rechts comedycollectief dat zich presenteert als ‘anti-woke’, en dat seksistische (of ‘genderkritische’) en racistische ideologieën en complottheorieën verpakt in harde grappen.

In het artikel laat journalist Robert van de Griend vooral de comedians zelf aan het woord, en wordt ruim geciteerd uit hun onsmakelijke grappen over vrouwen, transgender personen en Sylvana Simons. De toon van het stuk is gematigd en begripvol. Van de Griend wijst er weliswaar op dat Hart voor Humor past binnen een bredere, internationale trend van ‘radicaal-rechtse stromingen’ die ‘ironie inzetten om hun omstreden denkbeelden te normaliseren’, maar verleent dit werk ook legitimiteit door het in een traditie te plaatsen van reviaanse ironie.

Bovendien stelt Van de Griend dat het ‘niet altijd eenvoudig’ is om onderscheid te maken tussen ironie en serieuze boodschap. Dat klopt, maar hoeveel ruimte voor twijfel is er nog als meerdere comedians van dit collectief, inclusief oprichter Jonathan Krispijn, verbonden zijn aan Ongehoord Nederland en de zaal vol blijkt te zitten met Forum voor Democratie-aanhangers? Er wordt bovendien nauwelijks ruimte gemaakt voor tegenspraak of wederhoor. Zo blijft Rogier Kahlmanns bewering dat hij weggepest zou zijn bij een ander comedygezelschap door ‘extreem woke collega-comedians’ onweersproken, en krijgt hij alle ruimte om te beweren dat hij ‘helemaal niks meent’ van wat hij op het podium zegt.

Waar komt deze onderschatting van radicaal- en extreemrechtse humor vandaan? Allereerst uit een verkeerde diagnose van de kracht van humor. Als humorwetenschappers kennen wij het onderzoek van psychologen en communicatiewetenschappers dat de grote overtuigingskracht van humor laat zien. En uit historisch onderzoek weten we dat humor vaak belangrijk was in radicale politieke bewegingen. Toch wordt er vaak lacherig over gedaan: humor is toch per definitie niet serieus? Maar het vermeende gebrek aan serieusheid leidt tot onderschatting van humor, vooral onder weldenkende mensen.

‘Anti-woke’ of extreemrechts?

Hart voor Humor presenteert zich als ‘anti-woke’ comedycollectief dat strijdt voor de ‘vrijheid van meningsuiting’ en profiteert op die manier van de toenemende acceptatie van extreemrechts gedachtegoed – een slimme zet. De comedians hebben de politieke wind mee en krijgen media-aandacht die ze nooit zouden hebben gekregen als ze zich niet onder deze vlag verenigd hadden. Zij mogen zich aanprijzen als ‘het enige rechtse comedycollectief’ van Nederland.

Het is verleidelijk om deze comedians op een hoop te gooien met beroemdere ‘anti-woke’ collega’s als Hans Teeuwen, Theo Maassen, Ricky Gervais en Dave Chappelle. Maar de ‘anti-woke’-sentimenten van de laatste groep zijn vooral een poging om hun privileges te verdedigen in een comedywereld waarin kritiek van activisten en een jongere generatie steeds moeilijker buiten te houden is.

Hart voor humor is anders, en venijniger, dan de humor van boze komieken van middelbare leeftijd die hun vrijheid ingeperkt zien. Deze comedians verbinden zich aan een politieke zuil, en treden ook niet op in reguliere theaters en comedycafés. De leden van dit collectief timmeren soms al meer dan een decennium aan de weg, zonder veel succes. Zij legden het af tegen andere collega’s die politiek incorrecte grappen maken en talentvoller werden gevonden, en vonden een nieuw thuis bij de rechts-radicale zuil. Zij zijn nu nog marginaal, maar kunnen snel groeien als traditionele media op gematigde toon over ze blijven schrijven. Dit zal verder bijdragen aan de normalisering van radicaal- en extreemrechtse denkbeelden.

Humorlessen

Maar wat moeten we dan met radicaal-rechtse humor? De eerste les: we moeten die humor serieus nemen en niet weglachen. In België begrijpen ze dit beter dan in Nederland: in maart werd Vlaams Belang-politicus Dries Van Langenhove veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf wegens het aanzetten tot haat via memes en ‘mopjes’, zoals hij het zelf noemde.

De tweede les: humor kan ook een krachtig wapen zijn tégen radicaal-rechts. Maar dan moet het wel goed ingezet worden. Niet ‘trivialiserend’, zoals Basu het noemt, wel confronterend. Arjen Lubach bewijst al jaren dat je politieke opponenten succesvol belachelijk kunt maken zonder hun invloed te onderschatten. In 2017 presenteerde Lubach in Zondag met Lubach een item over Geert Wilders, waarin hij uitlegde dat diens plannen volstrekt onuitvoerbaar zijn.

Het item, ondersteund door de hashtag #hoedan, ging viraal, wat volgens communicatiewetenschapper Mark Boukes impact had op opinievorming en stemgedrag van kiezers: een significant aantal kiezers die eerder overwogen om op Wilders te stemmen, zag daarvan af. Laat dat nou de humor zijn waar we in deze tijd behoefte aan hebben.