Raenys Martis bestrijdt racisme in Zuid-Limburg met kunst

Can a black artist also be an artist? Kan een Zwarte1 kunstenaar ook een kunstenaar zijn? Deze prikkelende vraag staat op de borst van een eikenhouten beeldje – een zelfportret – van de Tilburgse kunstenaar Tommy van der Loo. Het is een van tientallen kunstwerken op de pop-up-expositie Pretu. Zwart in Nederland van de 21^e eeuw in de Zuid-Limburgse stad Heerlen. “Vooral witte mensen willen over dat beeldje in discussie”, vertelt de Heerlense curator Raenys Martis (48). “Zo van: waarom zou een kunstenaar níet zwart kunnen zijn? Maar als ze dat zo stellen, dan hebben ze het eigenlijk niet begrepen.” Hij doelt daarmee op het feit dat bijvoorbeeld musea in het Westen veelal volhangen met kunst van witte mensen.

Het aantal racismemeldingen ligt in Limburg steevast hoger dan elders in het land en eind vorig jaar maakte de Algemene Discriminatievoorziening bekend dat het aantal meldingen ook nog eens met een derde was gestegen. In het Zuid-Limburgse Heerlen stemde een kwart van de inwoners bij de Europese verkiezingen op de PVV. In de regio Parkstad (een stadsregio van bijna 300.000 mensen waar naast Heerlen bijvoorbeeld ook Kerkrade, Landgraaf en Brunssum onder vallen) kiest zelfs meer dan 35 procent voor de partij van Wilders. Het racisme dat in de regio welig tiert is een van drijfveren van Martis, die al eens eerder een expositie organiseerde over het onderwerp.

“Ik heb liever een actieve rol, dan dat ik het racisme op zijn beloop laat”, zegt Martis. Met de expositie Pretu. Zwart in Nederland van de 21^e eeuw neemt hij die actieve positie in, maar hij is ook lid van de overleggroep Black Lives Matter Parkstad, die de BLM-protesten in Heerlen organiseerde en zich ook hard maakte tegen zwarte Piet. Martis voert namens de groep gesprekken met de politie, gemeente en beleidsmakers over racisme in de regio. Na de Black Lives Matter-demonstraties in 2020 benaderde de gemeente Martis met de vraag of hij niet ‘iets’ wilde organiseren.

Dat werd de pop-up-fototentoonstelling Eerlijk gezegd, die een halfjaar in het centrum van Heerlen te zien was, met als ondertitel Ras is fictie, racisme niet. De van oorsprong Curaçaose curator kan naar eigen zeggen niet anders dan bij het begin beginnen in deze oostelijke mijnstreek: de basis vertellen, dus ook dat er eigenlijk geen verschillende menselijke rassen bestaan, maar racisme wel. “Er zit niks anders op dan het steeds opnieuw uit te leggen”, vertelt hij onvermoeibaar.

Afrofuturisme

‘Pretu’ betekent ‘zwart’ in het Papiaments. Op de tentoonstelling tonen twaalf kunstenaars die zich bezighouden met identiteit, onder wie illustratoren Brian Elstak en Richard Kofi, hun perspectief op Zwart zijn in Nederland. Elk werk valt in een categorie: reconstruct the past, reconsider the present en reimagine the future. Oftewel: het kunstwerk dompelt je onder in het verleden, het toont de erfenis die doorwerkt, of het schetst een alternatieve toekomst. “Een beetje zoals afrofuturisme2 doet”, zegt Martis, “je zonder restricties voorstellen wat de mogelijkheden zijn.”

Zo fantaseert interdisciplinair kunstenaar Shurick Jantje (ook fotograaf van de portretten van Martis bij dit artikel) met grote, dromerige zelfportretten over een toekomst waarin zwarte mensen vrij zijn van angst. En illustrator Richard Kofi en choreograaf Junadry Leocaria schetsen een alternatieve toekomst in hun ‘Black Imaginarium’ – menshoge collages waar je tussendoor kunt lopen. De variatie op Pretu is groot: van het beeldje van Tommy van der Loo tot een wand met foto’s uit het koloniale verleden geremixt met de racistische stereotypen in oude Kuifjes. Tal van schilderijen, foto’s, video’s en installaties werpen zo een blik op Zwart zijn in Nederland in heden, verleden of toekomst.

Maar is kunst in een regio met een grote sociaaleconomische achterstand en weinig kunstmusea de juiste aanpak om je boodschap over te brengen? Martis: “De dirigent van het filharmonisch orkest in Keulen zei over kunst: ‘Ja, het is moeilijk, maar wiskunde is ook moeilijk.’ Oftewel: je moet mensen wat tijd geven om het te begrijpen.”

Tegelijkertijd is Zuid-Limburg ook een regio waar mensen zich algauw achter onwetendheid verschuilen, vindt hij. Daarom hangt naast elk object zeer uitgebreide informatie over de betekenis van het werk, en voor scholieren – of iedereen die meer wil leren – is er een werkboekje met namen en begrippen, maar ook met puzzels en vragen over wát eigenlijk je identiteit bepaalt. Daarmee wil Pretu de bezoekers aan het denken zetten, maar ze ook argumenten geven voor gesprekken over racisme. “Gesprekken over huidskleur zijn vaak beladen met emoties of worden vermeden. We willen Limburg aan het denken zetten en diepgaande maatschappelijke issues bespreekbaar maken.”

Juist voor witte mensen

‘Is het eigenlijk ook voor witte mensen?’ vroeg iemand Martis. Alsof vooral mensen van kleur nog moeten leren over racisme. Maar de expositie is juist ook voor witte mensen, zegt Martis. “Want de tentoonstelling heet Pretu, zwart, maar gaat ook over de vraag: wat heb je met identiteit? En waar komt je identiteit vandaan? Dat zorgt voor dialoog.” Toch hoopt hij dat ook Zwarte mensen er iets van opsteken. “Niet zo lang geleden kwam ik een jongen van Curaçaose afkomst tegen die zwarte Piet speelde, zwart geschminkt, met rode lippen. Die was zich van geen kwaad bewust. Ik hoop dat zo iemand ook langskomt en kijkt wat we te vertellen hebben. Zodat hij zich niet meer op die manier laat gebruiken.”

Interview gaat verder onder de foto.

Als Martis nu jong zou zijn geweest, zou hij het racisme knokkend te lijf gaan, denkt hij, net als vroeger, in de jaren tachtig. Toen hij zeven was kwam hij vanuit Curaçao naar Nederland. In het begin vond hij het eigenlijk vooral leuk: sneeuw, een grote stad, een nieuwe school. “Ik ging ook met iedereen om, er leken geen verschillen.” Maar nu vermoedt hij dat er toen al mensen waren die liever niet hadden dat hij over de vloer kwam. “En ja die vechtpartijen, achteraf gezien kom je dan ook steeds bij huidskleur uit. Het n-woord werd, en wordt, hier royaal gebruikt.”

Op de middelbare school drong steeds meer tot hem door: hé, fuck, ik word eigenlijk gewoon uitgescholden om mijn huidskleur. “En al die mensen die vragen waar je écht vandaan komt, en de hele tijd aan je haar gaan zitten.” Of die docent die zonder enige reden zei dat hij ondanks zijn havo-vwo-advies maar beter naar een andere school kon gaan, elektrotechniek of zo. Waardoor hij op een opleiding belandde die niet bij hem paste. Uiteindelijk kwam hij via een omweg alsnog op het hoger onderwijs, waarna hij onder meer marketingadviseur werd.

Maar hiphop bracht hem eind jaren tachtig pas echt op zijn bestemming. Het betekende voor hem bewustzijn en bevrijding. Niet alleen leerde hij gelijkgestemde vrienden kennen, het opende ook de deur naar breaking (ook bekend als breakdance), graffiti en muziek, en het bracht hem in aanraking met die cultuur die hij ervaart als: iedereen mag doen wat diegene kan, ongeacht afkomst. “Die droom van Martin Luther King, one day we will enzovoort, dat is wat hiphop me gebracht heeft.” De afgelopen tien jaar was Martis ook een van de curatoren van de enorme streetartprojecten waar Heerlen om bekendstaat.

BLM-golf is weggeëbd

Martis erkent dat er nog een lange weg te gaan is voordat Zuid-Limburg vrij is van racisme. “We hebben de rest van het land wel nodig. Je hebt hier geen, zoals dat heet, ‘kritische massa’, er zijn maar weinig antiracisten. Maar er zit niks anders op dan door te gaan. Half the story has never been told.” Ook ervaart hij meer weerstand van witte mensen sinds de laatste verkiezingen. “De BLM-golf is wat weggeëbd, je ziet online ook vaker reacties van ‘wij gaan niet meer mee in jullie progressieve emancipatie’. Maar ik denk: deal with it. De tijd dat we het er niet over hadden is voorbij.”

Zijn grootste wens is een vaste plek waar de dialoog altijd kan plaatsvinden. Met eten, met kunst, met diverse culturen. “Want nergens in de omgeving is zoiets, zelfs in Maastricht niet.” Bovendien zou Martis graag willen laten onderzoeken welke link de regio heeft met slavernij. Maar toen hij daarover begon tegen gemeentes, stuitte hij op enorm veel weerstand vanuit lokale politici, die volgens Martis bang zijn voor zelfonderzoek. “Ze zijn in denial.”

Want dat is, denkt Martis, de reden dat de bevolking zo massaal stemt op racistische partijen: het is comfortabel om een ander de schuld te geven. Heerlen is een van de armste gemeenten van Nederland en als Heerlenaren mensen van kleur niet de schuld kunnen geven, moeten ze zelf aan de bak. “Maar daar moet je je tegen blijven verzetten”, zegt hij. Dus gaat hij door met zijn pionierswerk, door de weerstand heen. Niet leuk zijn op feestjes en steeds weer een stip aan de horizon zetten. “Dat is wat deze expositie wil zijn: die stip aan de horizon.”