Ras en realiteit

Petrus Camper wilde met zijn tekening aantonen dat zwarte mensen daadwerkelijk mensen zijn: hij liet zien dat de verschillen tussen de aap en de zwarte man veel groter waren dan die tussen de witte en de zwarte man. Maar, niet geheel verrassend, vond het publiek het verschil tussen witte en zwarte gezichten veel interessanter dan Campers beoogde: zijn tekeningen werden nog zeker een eeuw lang gereproduceerd om slavernij en racisme te rechtvaardigen.

Dit is oude, bekende geschiedenis. Maar helaas niet voor de man die de nalatenschap van Camper beheert, een verzameling mensenresten uit de hele wereld, die Camper via zijn koloniale netwerk heeft vergaard. Rolf ter Sluis, curator van het Groningse Universiteitsmuseum, meent dat Campers verzameling mensenrechten “geen koloniale connotatie” heeft. “Het heeft niets te maken met imperialisme,” vertelde hij aan Vrij Nederland.

Waarschijnlijk was Camper daar wel blij mee geweest, gezien de bedoeling die hij met zijn onderzoek had. Maar het effect dat hij tegen wil en dank sorteerde was weinig verrassend, gezien de tekeningen die hij produceerde. Bedoelingen zijn leuk en aardig, maar het effect van je daden en uitspraken zijn uiteindelijk belangrijker dan je intenties.

Dat geldt niet alleen voor de wetenschap van 250 jaar geleden, maar ook voor de hedendaagse. Ik moet de eerste onderzoeker die racisme expliciet wil bevorderen nog tegenkomen, maar in het debat over IQ en ras dat de afgelopen maanden oplaaide viel vooral op hoeveel wetenschappers ‘ras’ behandelden als een biologisch gegeven; het debat ging vooral over het nut van IQ als biologisch deterministisch meetmiddel.

Kortom: op welke manier mensen in rassen worden onderverdeeld is een keuze. Die keuzes zijn ingegeven door een historie – net als Camper in de achttiende eeuw deed, zijn wij steeds geneigd om de wereld in te delen in zwart, wit en Aziatisch – en keren constant terug in ons denken; ook wanneer er DNA, genetica en andere biologische wetenschap bij komt kijken, zoals professor Amade M’Charek liet zien bij De Correspondent. Waarom gebruiken wij bijvoorbeeld ras als indicator voor sikkelcelziekte, terwijl die ziekte een genetische aanpassing is die zich overal voordoet waar malaria voorkomt? Zeker in sommige gebieden in Afrika, maar ook in streken in Azië en Zuid-Europa.

Het gemak waarmee racisme als dagelijkse realiteit terugkeert, is een teken dat we die geschiedenis nog steeds niet goed hebben doorgrond. ‘Ras’ is geen biologisch gegeven en de manier waarop wij mensen indelen is fictief – en het klakkeloos overnemen van die categorieën in wetenschappelijk genetisch of biologisch onderzoek verankert de daaruit voortkomende racistische praktijk in de samenleving. En dat wetenschappers die dagelijks met raciale categorieën werken dat niet doorhebben, leidt alleen maar tot meer onheil. Daar verhelpen goede bedoelingen niets aan.