Wreedheid was doel Amerikaans grensbeleid, toont docu ‘Separated’

Onstuimige golven klotsen tegen een uitgestrekte stalen barrière in zee. Aan weerszijden van het hek stroomt water naar een kustlijn. De camera, die filmt vanuit de lucht, beweegt geleidelijk landinwaarts en onthult de Amerikaans-Mexicaanse grens bij Alta California en Baja, die vanaf de zee lijnrecht het land in loopt. Het is een eigenaardig gezicht: alsof een lange speld de zee in tweeën klieft. Het beeld is afkomstig uit de video-installatie Divided (2018) van de Belgische visueel kunstenaar Thomas van Houtryve. Documentairemaker Errol Morris opent zijn nieuwste film Separated met dit onheilspellende kunstwerk. Zo verwijst hij op abstracte wijze naar het onderwerp van de film: Amerikaans immigratiebeleid dat kinderen moedwillig bij hun ouders wegrukt. 

Tijdens Trumps eerste regeertermijn (2017-2021) werden zo’n 4600 kinderen bij Amerikaans-Mexicaanse grensposten van hun ouders gescheiden. Volgens Human Rights Watch waren in december 2024 ruim 1300 kinderen nog niet herenigd met hun ouders. In het eerste deel van Separated toont Morris hoe Trump in 2016 tijdens zijn politieke campagne verkondigt dat hij de grens hermetisch wil afsluiten. Dat is geenszins een nieuw idee, is te zien in de kritische documentaire. Ook Trumps voorgangers voerden hardvochtig beleid uit. George W. Bush wilde de grens sluiten voor “illegale immigranten, drugsdealers en terroristen”; onder het bewind van Barack Obama werden naar verluidt drie miljoen immigranten gedeporteerd. 

Trump spant echter de kroon: in 2017 staat hij aan het roer van een nieuw asielprogramma dat minderjarige immigranten bij hun ouders weghaalt. Zo wordt immigratie een stuk minder aantrekkelijk, is onmiskenbaar de boodschap. Morris laat in de film experts aan het woord die omschrijven hoe opvangcentra – een eufemisme voor sobere gevangenissen – vollopen met kinderen uit onder meer Honduras, Guatemala en El Salvador. 

Intrigerende dwarsdoorsnede 

Interessant aan Separated is dat Morris, die overduidelijk veel tijd heeft gestoken in research, deze kwestie voortdurend vanuit verschillende perspectieven belicht. De documentairemaker creëert een intrigerende dwarsdoorsnede van het probleem. Hij combineert abstracte beelden van de grens met indringende foto’s van loodsen vol cellen en interviews met betrokkenen. Tussendoor zien we een geënsceneerd portret van een uit Guatemala afkomstige moeder en haar zoon die op weg zijn naar de Verenigde Staten, dwars door de jungle. Separated is in die zin een hybride documentaire: met traditionele interviews, maar ook met meer filmisch ogende scènes die de verschrikkingen van het Amerikaanse beleid invoelbaar maken. 

De interviews leiden tot schokkende openbaringen. Spil in het web is Jonathan White, een oud-legerofficier die een boekje opendoet over het gekonkel achter de schermen bij Amerikaanse overheidsdiensten. White bekleedt een belangrijke functie bij het Amerikaanse departement voor gezondheidsdiensten en ziet vanaf april 2017 met lede ogen aan hoe in het nieuwe asielbeleid het welzijn van de kinderen – die hij omschrijft als “de meest kwetsbare op het continent” – niet meer centraal staat. White maakt zich ook kwaad over het feit dat dit beleid wordt doorgevoerd voordat dit door het Amerikaans Congres is goedgekeurd. 

Morris laat in de film zien dat de toestemming voor deze gruwelijkheden rechtstreeks afkomstig is uit het Witte Huis. Allerlei ambtenaren komen op de koffie bij Trumps secondant Stephen Miller, die het beleid doordrukt. Van die sleutelfiguren krijgt de documentairemaker alleen Scott Lloyd voor de camera, de man die van 2017 tot 2018 werkzaam was als directeur voor de instelling die immigranten bij de grens opvangt. Dat levert een interessant gesprek op dat, zoals wel vaker in Morris’ oeuvre, iets significants zegt over de banaliteit van het kwaad. 

Lloyd ontpopt zich in Separated als een laconieke, kwaadaardige carrièremaker. Hij vertelt aan Morris dat hij de baan aannam omdat hij “houdt van complexe problemen”. Van de vele vergaderingen waarin het immigratiebeleid werd besproken herinnert hij zich weinig meer. De film moet zijn rol ook niet al te groot maken, merkt hij op. Morris laat hier een gewetenloos man zien, die het beleid en zijn verantwoordelijkheid daarin wegwuift. Ondanks Lloyds valse bescheidenheid, laat hij met zijn halfbakken antwoorden wel degelijk doorsijpelen dat hij, toegejuicht door Miller, aan de knoppen draaide. 

Ingenieuze cameraopstelling 

Wie bekend is met het werk van Morris weet dat hij de uitvinder is van de Interrotron, een ingenieuze cameraopstelling waarbij de geïnterviewde via een autocuescherm tegelijkertijd in de camera en in de ogen van de geïnterviewde kijkt – zie ook het met een Oscar bekroonde The Fog of War (2003). Deze techniek gebruikt Morris ook in Separated. Door een ogenschijnlijk normaal gesprek te voeren kan hij de geïnterviewden op hun gemak stellen. Zodra Lloyd iets minder op z’n hoede is, slaat Morris toe met feiten. De documentairemaker, die voordat hij films ging maken werkte als rechercheur, blijkt nog steeds een uitstekend ondervrager. 

Toch zijn Lloyds antwoorden niet erg bevredigend, want het kwaad laat zich niet zo makkelijk vangen. De ambtenaar was naar eigen zeggen vooral bezig met promotie maken en een wit voetje halen bij de baas. Maar het interview laat genoeg doorschemeren waarom Lloyd verderop in de film “de grootste kindermishandelaar uit de Amerikaanse geschiedenis” wordt genoemd. 

Filmische scènes 

Tussen de interviews door toont Morris in filmische scènes de traumatische belevingswereld van zo’n kind, op reis naar de Amerikaans-Mexicaanse grens. Nadat de 28-jarige Gabriela de knuffel van haar zoontje Diego heeft ingepakt, vertrekken de twee met backpacks op hun rug en waterflessen in hun handen. Het eerste deel gaat per trein, maar verderop stuiten de moeder en zoon al snel op een bijna onbegaanbare groene wildernis – en later in de film op een gevaarlijke rivier. 

De uit Guatemala afkomstige personages fungeren in Separated als een veelzeggend voorbeeld voor al die miljoenen die hen voorgingen. Door hun ogen toont Morris hoe traumatisch het Amerikaanse grensbeleid is. Zo wordt Diego na de barre tocht gescheiden van Gabriela en belandt hij in een kille cel. Op dat moment trekt de film, ook bij monde van White, een eenduidige conclusie: dit beleid was geen wreedheid om de immigranten een les te lezen, dit was wreedheid om wreedheid an sich. 

Errol Morris is kwaad. Daar windt hij geen doekjes om. Hij wil de kijker wakker schudden en trekt met deze film alle registers open. Ook omdat onder Trumps opvolger Biden delen van dit beleid werden voortgezet. En omdat er, zo suggereert de film, apathie heerst onder de Amerikanen. Je voelt daarnaast aan alles dat de film zinspeelt op de nog ingrijpendere plannen die Trump in zijn tweede termijn wil uitvoeren. Morris hoopt natuurlijk dat de Amerikanen niet nog eens de andere kant opkijken.