Miljarden mensen zijn wereldwijd aangewezen op energiebronnen als houtskool en kerosine om te koken of om hun huis te verwarmen. Het gebruik van open vuur binnenshuis zorgt voor veel gezondheidsproblemen. Met het aanbieden van ‘schone kooktoestellen’ wordt geprobeerd dit probleem op te lossen. Maar helpt dat ook?
Een moeder zit met haar kinderen in een huisje in India, China of Ghana. Onder het kleine kookpannetje komen grote gele vlammen uit door de verbranding van kool, hout of kerosine. Doordat er geen of slechte ventilatie is, staat de kamer blauw van de giftige rook. Hier wordt gekookt, gegeten, geslapen en gespeeld. Dit is voor bijna 3,1 miljard mensen de dagelijkse realiteit.
Kerosine, afval en mest
Jaarlijks sterven 4,3 miljoen mensen vroegtijdig aan een ziekte die toe te schrijven is aan het inademen van schadelijke gassen en roet die vrijkomen bij koken of verwarmen van hun huis. Dat blijkt uit het recent verschenen rapport Burning Opportunity van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Ondanks veel initiatieven om dit tegen te gaan is het aantal slachtoffers de laatste drie jaar niet gedaald. Bij de nieuwe cijfers is weliswaar ook het verbranden van kerosine meegenomen, het blijft volgens de WHO een zorgelijke hoeveelheid.
Door het verbranden van brandstoffen zoals hout, mest, kool, kerosine of afval krijgen veel mensen longontsteking, kanker, COPD of een beroerte. Niet gek als je bedenkt dat de hoeveelheid schadelijke stoffen die per dag vrijkomt vergelijkbaar is met het roken van twee pakjes sigaretten. De schadelijke effecten treffen vooral vrouwen en kinderen (60 procent), omdat zij meestal de huishoudelijke taken verrichten. Daarnaast kunnen kinderen vaak niet naar school, omdat ze veel tijd kwijt zijn aan het verzamelen van brandstof. Bij de verbranding komt ook veel CO2 vrij.
De kookstellen zorgen ervoor dat kinderen naar school kunnen
In de door de VN in 2010 opgerichte Global Alliance for Clean Cookstoves (GACC) werken overheden en bedrijven samen om schone kookstellen aan de man te brengen. Deze fornuizen hebben minder brandstof nodig waardoor er aanzienlijk minder rook vrijkomt. Een blik op de website laat zien dat er 312 verschillende kookstellen zijn. Het doel van de GACC: in 2020 koken 100 miljoen extra huishoudens op een schoon fornuis. De GACC berichtte in 2014 dat 18 miljoen mensen een schoon kooktoestel gebruikt.
“De kookstellen zorgen ervoor dat mensen minder tijd kwijt zijn aan het halen van brandstof”, legt hoogleraar milieu-epidemiologie George Downward uit. Vorig jaar promoveerde hij op een onderzoek over de gevolgen van luchtvervuiling binnenshuis. “Hierdoor kunnen ze bijvoorbeeld naar school gaan. Daarnaast zijn ze minder geld kwijt aan brandstof.”
10 miljoen cookstoves
Ook vanuit Nederland willen organisaties hun steentje bijdragen. Om te zorgen dat wereldwijd 10 miljoen gezinnen schoner koken, hebben organisaties als Philips, het Ministerie van Buitenlandse Zaken en Hivos zich verenigd in de Dutch Spark for Clean Cooking Solutions. Voor de implementatie van de schone kookstellen gebruiken zij vooral partners ter plekke.
Het HIER Klimaatbureau ondersteunt drie cookstove-projecten in Uganda en Kenia, vertelt projectmanager Jade Oudejans van COOX4Climate. “Samen met SAMUHA heeft onze partner, het FairClimateFund in het zuiden van India bijna 45.000 schone kookstellen geïmplementeerd. Dat zijn twee kookstellen per huishouden.” De projecten worden terugverdiend via CO2-compensatie. “Er wordt gecontroleerd of de kooktoestellen echt gebruikt worden door de gezinnen. De besparing die dat oplevert wordt omgezet in CO2-rechten, die Nederlandse gezinnen of bedrijven kunnen kopen om hun CO2-uitstoot te compenseren.” Zij doen dat bijvoorbeeld als zij veel met het vliegtuig reizen.
Bij de installatie van de kookstellen is het volgens Oudejans ontzettend belangrijk om rekening houden met de cultuur. Allereerst bij de keuze voor het soort kooktoestel. “In het verleden zijn er in India zonder onderzoek een aantal modellen uitgedeeld. Niemand gebruikte ze, want ze konden daar geen chapati (een soort pannenkoek red.) op maken. De cookstove haalde namelijk een te lage temperatuur.”
Vier uur lopen
Daarnaast is het belangrijk om specifieke voorlichting te geven zodat de kookstellen ook gebruikt worden. Oudejans: “Ik heb zelf in India gezien dat mensen vier uur moesten lopen om hout te verzamelen. Als je uitlegt dat een schoon kookstel minder brandstof nodig heeft en ze dus maar één keer in de twee weken zo lang moeten lopen, vinden ze het wel belangrijk. Je moet je boodschap aanpassen en positief brengen.”
Ook na de implementatie is er nog werk aan de winkel, legt de projectleider uit. “Als gebruikers vervolgens het kooktoestel vol takken gooien, dan is het uiteindelijk alsnog niet beter dan open vuur.”
Voor veel mensen is het status om binnen te koken
Kookstellen richten zich op efficiëntere verbranding van dezelfde brandstoffen. Hoe zit het met de gezondheid en de CO2-uitstoot? Er komt namelijk nog wel rook vrij. Oudejans: “Als je een schoon kooktoestel goed gebruikt, komt er bijna geen rook meer vrij. Dat scheelt enorm voor de gezondheid. Natuurlijk is het beter als mensen buiten gaan koken. Maar voor veel mensen is binnen koken status.”
Elektriciteit
Volgens Downward, die als hoogleraar verbonden is aan de Universiteit Utrecht, werkt de implementatie van efficiënte kookstellen maar is het wel een oplossing op korte termijn. “Hoewel veel landen nog een lange weg hebben te gaan, is de structurele oplossing om vaste brandstoffen te vervangen door elektriciteit.” De professor heeft in China veel onderzoek gedaan naar luchtvervuiling binnenshuis en ziet het probleem daar afnemen. “De overheid legt meer wegen en elektriciteitsnetwerken aan. Dat doen ze natuurlijk om de economie te stimuleren, maar dat zorgt er wel voor dat meer mensen kunnen koken op gas.”
Ook op het gebied van de kookstellen is er nog veel winst te boeken, vindt Oudejans. “Er zijn modellen die op elektriciteit draaien. Daar zit een ventilator onder om extra zuurstof toe te voegen voor een optimale verbranding zonder rook. Op plekken waar geen elektriciteit is, wordt het duurder, want dan moet je bijvoorbeeld zonnepanelen gebruiken. Biogas is een optie voor boeren, maar dat is geen optie voor mensen zonder vee.”
Een omslag naar elektrische kookstellen kan zelfs gevolgen hebben voor de rolverdeling in huis, zegt Oudejans tot slot. “In India gingen mannen zich ineens met koken bemoeien. Elektronica is namelijk hun taak.”
