Sheila tipt: boeken van vrouwen die hun mannelijke collega’s wegblazen

Ontmaagd en afgedankt

Annie Ernaux was de zeventig jaar al voorbij voordat ze terug durfde te keren naar de weggestopte herinneringen aan de zomer van 1958, waarin ‘dat meisje’ dat ze zo graag wilde vergeten, is ontmaagd. Het gebeurt tijdens een zomerkamp door de hoofdjeugdleider, voor wie ze vervolgens lucht is. Zij is zo verliefd en zo van slag dat ze zich de rest van de zomer laat bevoelen door de ene jongen na de andere. Dat levert haar spot en hoon op, de reputatie van ‘slet’, en grote verwarring en schaamte. Ernaux schrijft het allemaal zo ragfijn en elegant op, zo intens pijnlijk en invoelbaar. Ze neemt de lezer mee in haar eigen dilemma’s als schrijver: waarom tippelde ze zo lang om dit verhaal heen, hoe moet ze over deze piepjonge Annie schrijven?

Het levert adembenemende literatuur op, uit een adembenemend oeuvre waarin Ernaux uit haar eigen leven put om de grote thema’s als abortus, seks en klassenbewustzijn puntgaaf op te schrijven. Ze kreeg er onlangs de Nobelprijs voor Literatuur voor, een prijs die, zoals alle grote prijzen, vele malen vaker aan mannen ten deel valt. Ze had hem allang moeten krijgen natuurlijk.

Annie Ernaux, Meisjesherinneringen, oorspronkelijke titel Mémoire de fille, vertaald door Rokus Hofstede, 2017, De Arbeiderspers

Etnische zuiveringen en kinderroof

In de nabije toekomst leeft de 12-jarige Bird in een wereld waarin angst heerst. En controle, censuur en boven alles: weerzin tegen Aziaten. Zijn Aziatische moeder is verdwenen, op straat wordt hij nagekeken vanwege zijn gelaatstrekken, zijn witte vader probeert hem tegen de klippen op veilig te houden in een armoedig flatje waar ze na de invoering van de PACT, wetgeving ‘ter behoud van de Amerikaanse cultuur en tradities’ terecht zijn gekomen. Tot hij op een dag een brief ontvangt van zijn moeder, en het hem in één klap duidelijk wordt waarom zoveel kinderen opgroeien zonder hun moeders en vaders.

Celeste Ng werkt in haar mooie roman twee actuele kwesties geloofwaardig uit: de argwaan tegen China in het Westen en uithuisplaatsingen van kinderen op last van de overheid. Ze liet zich inspireren door ‘de lange historie, in de VS en elders, van het weghalen van kinderen als middel om politieke controle uit te oefenen’. De moeder van Bird, die op zoek gaat naar de gestolen kinderen, ziet dat het niets nieuws is: ‘Ze leerde over de scholen waar inheemse kinderen kaalgeschoren en van hun kleding ontdaan werden, een nieuwe naam kregen, en gebroken en vol littekens naar huis teruggestuurd werden – of nooit meer thuiskwamen.’

Celeste Ng, Onze verloren harten, oorspronkelijke titel Our Missing Hearts, vertaald door Anna Livestro, 2022, uitgeverij Signatuur

Licht, lucht en drie huwelijken

In een tijd – het boek is uit 1935 – waarin zwarte vrouwen in Amerika geen stem, geen rechten en geen macht hadden, gaf Zora Neale Hurston een stem aan Janie, de heldin uit Their Eyes Were Watching God. Het is een ontroerend liefdesverhaal over de drie huwelijken van Janie, een vrouw die haar eigen pad kiest, tegen de verwachtingen en de mogelijkheden van haar tijd in. Het is lyrisch geschreven, vol observaties die je een tijdlang met je mee kan dragen. Zoals deze: ‘All gods who receive homage are cruel. All gods dispense suffering without reason. Otherwise, they would not be worshipped.’

Het boek was in de vergetelheid geraakt, net als Zora Neale Hurston zelf, tot Alice Walker (ook al zo’n fenomenale auteur) Hurston en haar oeuvre herontdekte en ontsloot. Het levensverhaal van Hurston (1891 – 1960) is al net zo boeiend als haar werk: ze was antropoloog, schrijver, regisseur, zangeres en nog veel meer. Ze studeerde aan Howard University, waar Afro-Amerikaanse studenten tijdens de rassensegregatie heen konden, en maakte deel uit van de Harlem Renaissance, een beweging van zwarte schrijvers en intellectuelen die honderd jaar geleden tot bloei kwam. In haar romans voert ze mensen op in spreektaal, wat geloofwaardigheid, licht en lucht brengt, ook in het verhaal van Janie.

Zora Neale Hurston, Their Eyes Were Watching God, introduced by Zadie Smith, 2007, Uitgeverij Virago Press. De Nederlandse vertaling, Janie, haar buren en God, In de Knipscheer, 1986, is alleen tweedehands verkrijgbaar

Hartstochtelijk dromen over vrijheid

‘Ik heb me nooit afgevraagd wat vrijheid eigenlijk inhield, tot de dag waarop ik Stalin omhelsde’, is de openingszin van Vrij, het relaas van Lea Ypi over haar jeugd in Albanië in de jaren 80 en 90. Het waren de jaren waarin overal in Centraal en Oost-Europa het communisme verkruimelde, terwijl in Albanië het regime met de nagels aan het Stalinisme probeerde te blijven hangen.

Ypi, inmiddels hoogleraar politieke theorie in Londen, schetst in prachtige scènes een jeugd waarin de Albanese dictator Enver Hoxha (‘Oom Enver’) alomtegenwoordig is. Waarin ouders hun kritiek op het regime alleen in codetaal tegen elkaar durven te fluisteren, want kinderen werden aangemoedigd om te klikken als ze thuis dissidente geluiden hadden opgevangen.

Ypi werpt boeiende vragen op over het concept vrijheid, want het liberalisme waar haar ouders zo hartstochtelijk van droomden, is voor haar generatie een grote teleurstelling. ‘Mijn familie stelde het socialisme gelijk aan verloochening: het verloochenen van wie ze wilden zijn, van het recht om fouten te maken en ervan te leren, om de wereld op je eigen manier te verkennen. Voor mij was het liberalisme gelijk aan verbroken beloftes, de afbraak van de solidariteit, het recht om privileges te erven en onrecht door de vingers te zien.’ Geopolitiek op zijn best.

Lea Ypi, Vrij, opgroeien aan het einde van de geschiedenis, oorspronkelijke titel Free, vertaald door Luud Dorresteijn, 2021, De Bezige Bij

Vervuilende mannen wegblazen doe je zo

Er zijn veel categorieën van vrouwen die mannen wegblazen, en Greta Thunberg is een categorie op zich. Als tiener blies ze de mannen van de politiek en vervuilende industrie weg op grote politieke bijeenkomsten. Als jongvolwassene blaast ze op Twitter met spitse commentaren oudere mannen weg die haar digitaal stalken. En iedereen die in klimaatontkenning blijft hangen blaast ze weg met het grootste gelijk van de wereld aan haar zijde.

Voor Het Klimaatboek, een mooi vormgegeven, kloek boekwerk waarin ze een kleine honderd wetenschappers, schrijvers, denkers en activisten aan het woord laat over de klimaatcrisis, schreef ze zelf ook verschillende stukken. Daarin toont ze zich niet meteen een begenadigd schrijver, maar wel eentje die met grote urgentie schrijft: ‘De stemmendie de meeste macht hebben in deze wereld, zijn van degenen die haar vernietigen: welvarende landen, wereldleiders, multinationals, oliemaatschappijen, autofabrikanten, beroemdheden en miljardairs met een ecologische voetafdruk zo groot als die van hele dorpen of steden.’

Een van haar krachten is dat ze grote wetenschappers, slimme geesten en fantastische schrijvers aan zich wist te binden. Zo staan én schrijver Margaret Atwood én journalist/hoogleraar Klimaatrechtvaardigheid Naomi Klein én econoom Kate Raworth én ecofeminist Laura Verónica Muñoz erin. Dat is al reden genoeg om er enthousiast in te duiken.

Greta Thunberg e.a., Het Klimaatboek, oorspronkelijke titel The Climate Book, 2022, De Bezige Bij