Staken, gezellig! Maar wat win je ermee?

Na 1945 werden in Nederland steeds meer andere soorten stakingen populair. Vooral werkonderbrekingen: je staakt voor korte tijd om te laten zien dat je bereid bent actie te voeren. Zo geef je dus als het ware een voorproefje. Estafettestakingen, zoals het NS-personeel woensdag in gang zet, doen het ook goed: stakers stoppen niet allemaal tegelijk met werken, maar om de beurt. In beide gevallen blijven de kosten voor de vakbond laag, omdat de stakingskas minder lang open hoeft. En de werkgever ervaart toch druk. Wat voor een buitenstaander kleinschalig en braaf lijkt, is soms dus gewoon een strategie.

Bij de afname van geweld speelden vakbonden een rol: toen die eind negentiende eeuw ontstonden, werden de acties georganiseerder, bureaucratischer en minder gewelddadig. Vakbonden zijn soms bang om de relatie met werkgevers en politici te schaden en willen niet graag overkomen alsof ze geen grip hebben op de situatie.

Toch kun je niet zeggen dat in een land met minder vakbondsleden automatisch meer wordt gestaakt. In Denemarken en Noorwegen zijn namelijk wel veel mensen lid en toch staakt men daar twee tot drie keer zoveel als in Nederland. Wel is het zo dat vakbonden in bijvoorbeeld Frankrijk staken zien als een belangrijke manier om leden te werven. Dat verklaart een deel van het grote aantal stakingen.

Ook in Nederland hangt het aantal stakingsdagen samen met hoe vakbonden zich opstellen, al zijn ledenaantallen niet doorslaggevend. Nederlandse bonden overleggen al decennialang met werkgevers en politici over het sociaaleconomisch beleid, het zogenaamde ‘polderen’. Die adviesfunctie geeft bonden het gevoel dat ze ertoe doen. Omdat ze veel belang hechten aan dat overleg, en daar ook proberen resultaten te boeken, zijn ze terughoudender met staken.

Hoewel werkenden meestal staken in samenwerking met een vakbond, gebeurt dat niet altijd. Het maakt voor het succes niet uit of bij een staking wel of niet een vakbond betrokken is: tussen 1945-1995 was er qua resultaat amper een verschil tussen stakingen aangekondigd door de vakbond en de zogenaamde ‘wilde stakingen’, zoals die op Schiphol deze maand. En dus ook niet tussen de nette stakingen met optredens en petjes, en de boze, spontane stakingen. Over de jaren na 1995 is geen vergelijkbaar onderzoek naar het succes beschikbaar.

Staken is de laatste decennia steeds wijder verbreid geraakt. Hoewel staken bij sommigen vooral herinneringen oproept aan boze, witte, mannelijke fabrieksarbeiders, staken nu steeds vaker vrouwen en mensen met een migratieachtergrond. Denk aan de schoonmakers die tussen 2009 en 2012 actievoerden – met succes, want ze kregen een veel hogere loonsverhoging. Maar ook het lerarencollectief PO in Actie, dat vijf jaar lang samen met vakbonden eiste dat de loonkloof tussen het basis- en voortgezet onderwijs gedicht werd, bereikte veel met staken. De minister van onderwijs kondigde eind april 2022 aan dat leraren op basisscholen – veelal vrouwen – hetzelfde gaan verdienen als die in de onderbouw van de middelbare school.

Of 2022 een echt actiejaar wordt, zoals de FNV-voorzitter voorspelde, zal de laatste maanden moeten blijken. Qua efficiëntie, toegankelijkheid en creativiteit is de staking al veel veranderd, maar er valt ook nog genoeg te winnen. En dat staken zin heeft, is al meer dan eens bewezen. Veel verworvenheden die wij vandaag de dag heel vanzelfsprekend vinden, zoals vrije weekenden, vakantie of recht op pauze, zouden er zonder stakingen nooit zijn geweest.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 17 mei 2022.