Hij is net terug van zijn zoveelste reis door de Sahara. Reisdoel was Mali en de legendarische karavaanstad Timboektoe. Journalist en Afrika-kenner Gerbert van der Aa maakte de tocht vanuit Nederland in een Toyota Landcruiser HJ60, die een bevriende Toeareg bij hem had besteld. De Toearegs noemen de auto alim n japon, Tamashek voor Japanse kameel. Van der Aa: “Deze auto was 25 jaar oud, maar hij gaat gemakkelijk nog 25 jaar mee. En hij doet het, net als een kameel, goed op lastig terrein.”
Tweedehands Mercedes
Opgegroeid te midden van groene weilanden raakte Gerbert van der Aa (46) in de ban van de Sahara en zijn bewoners, in het bijzonder de Toearegs. Als student geschiedenis trok hij door Algerije, Niger en Mali, meestal per tweedehands Peugeot, die hij in Nederland kocht en daar met winst van de hand deed. “Op die manier had ik de vakantie er zo uit.” Inmiddels heeft Van der Aa ruim twintig tochten door het gebied erop zitten en raakte hij bevriend met Toearegs. Tegelijkertijd ontdekte hij dat ze in de regio met de nek worden aangekeken. “Ik wilde onderzoeken waar die westerse fascinatie voor Toearegs vandaan komt en waarom mensen in Afrika niets met hen te maken willen hebben.”
Eerst maar jouw fascinatie voor de Toearegs.
“Toen ik ze voor het eerst ontmoette, had ik bewondering voor hun overlevingsdrang. Ze kunnen zich als geen ander handhaven in een wreed landschap als de Sahara. En ze lossen hun eigen problemen op – meer dan andere Afrikanen. Die roepen bij het zien van een blanke al gauw: hé, ik heb geld nodig. Toearegs hebben meer een houding van: laat mij m’n gang maar gaan, ik smokkel wel wat, benzine of zo uit Algerije of Libië en dat verkoop ik dan in Mali of Niger.
“Die bewondering is vooral iets westers. Al sinds de negentiende eeuw heerst er een romantisch idee over de Toearegs, van wie niet de vrouwen maar de mannen zijn gesluierd. Ze worden gezien als nobele wilden. Volkswagen vernoemde een van hun SUV’s naar het volk. Oké, ze smokkelen het een en ander en beroven reizigers als het zo uitkomt, maar dat maakte hen in westerse ogen tot een soort Robin Hoods van de Sahara.”
Westerlingen zien Toearegs als een soort Robin Hoods
In het verleden ben je zelf ook door hen beroofd.
“In 1992 pakten in Mali een paar Toearegs de twee auto’s van mijn medereiziger en mij af. Dat heeft ons allebei een paar duizend gulden gekost. Toch voelde ik nog sympathie voor deze vrijheidsstrijders; wij westerlingen waren zo rijk en zij waren in de jaren zeventig en tachtig door hongersnoden erg verarmd. Natuurlijk is het verkeerd om toeristen te beroven, vond ik, maar wat moet je anders als jonge Toeareg? Bovendien hadden ze ons netjes behandeld.”
[[{“fid”:”30933″,”view_mode”:”file_styles_artikel_volle_breedte”,”fields”:{“format”:”file_styles_artikel_volle_breedte”,”field_file_image_alt_text[und][0][value]”:”Op weg door Libië”,”field_file_image_title_text[und][0][value]”:”Op weg door Libië”},”type”:”media”,”link_text”:null,”attributes”:{“class”:”styles file-styles artikel_volle_breedte media-element file-file-styles-artikel-volle-breedte”,”id”:”styles-6-0″}}]]
In Afrika zelf kijken ze heel anders naar deze groep, blijkt.
“Al sinds de onafhankelijkheid van Mali in 1960 zorgen Toearegs voor problemen, vinden niet alleen Malinezen maar ook mensen in buurlanden als Niger. Zij zien Toearegs als arrogante onruststokers die bij het minste of geringste naar de wapens grijpen, en als opportunisten.”
Kun je een voorbeeld geven van dat opportunisme?
“Toen de strijd voor hun eigen staat in Noord-Mali weer oplaaide in 2012, verlieten sommige Toearegleiders hun eigen MNLA (Mouvement Nationale Libération Azawad) en sloten zich aan bij de extremisten van Ansar al-Din, de lokale afdeling van Al-Qaida. Maar nadat de Fransen de fundamentalisten hadden verdreven, wisselden ze opnieuw van bondgenoot. Ook de voormalige burgemeester van de noordelijke stad Kidal deed dat. Hij werd snel lid van de politieke partij van de huidige president, Ibrahim Boubacar Keita, en is nooit berecht voor zijn betrokkenheid bij Ansar al-Din, dat handen afhakte, grootschalige drugstransporten organiseerde, en ontvoeringen, zoals die van de Nederlander Sjaak Rijke, die daar nog altijd vastzit.”
Ondertussen moet de VN-vredesmissie Minusma daar de orde bewaren. Heeft leider Bert Koenders (die Frans Timmermans opvolgt als minister van Buitenlandse Zaken) daar wel wat kunnen uitrichten?
“Ik denk dat Bert Koenders blij is dat hij weg kan uit Mali. Er valt daar voor hem weinig eer te behalen. Het conflict tussen de Toearegs en andere Malinezen is zo diep geworteld dat bijna niemand gelooft dat het snel goed komt. Ook een eigen staat is geen oplossing; onderling maken Toearegs voortdurend ruzie. Een eigen staat zal binnen de kortste keren uit elkaar spatten, denken veel Toearegs die ik ken.”
Opstandig en verspreid
Anderhalf miljoen Toearegs wonen verspreid over vijf landen: Libië, Mali, Algerije, Niger en Burkina Faso. Sommigen streven nog altijd naar een eigen staat in Noord-Mali, Azawad, die hun bij de onafhankelijkheid in 1960 door Frankrijk was beloofd, zo beweren ze. In 2012 bezetten Toearegs het noorden van Mali, extremisten van Ansar el-Din hielpen een handje mee. Op de bombardementen door Frankrijk volgde de internationale VN-missie Minusma met als doel: een stabiel bestuur vestigen. Ook ruim 400 Nederlandse militairen nemen hieraan deel. Bert Koenders heeft er nog even de leiding, voordat hij minister van Buitenlandse Zaken wordt. Het blijft onrustig in de regio; begin oktober werden negen militairen uit Niger gedood bij een aanval door rebellen.
Toearegs zijn ook een buitenbeentje in landen als Mali en Niger, schrijf je.
“Dat komt doordat ze blank zijn. Ze zijn Berbers, net als bijna alle Marokkanen in Nederland. Tegelijkertijd kijken mensen in Algerije en Libië op Toearegs neer omdat het geen Arabieren zijn. Maar Toearegs zelf zijn ook racistisch, waardoor ze een slechte relatie hebben met zwarte volken. Zelfs binnen hun eigen stam speelt racisme: de zwarte Toearegs, meestal voormalige slaven, worden door blanke stamleden beschouwd als inferieur. Daarom ook is het voor blanke Toearegs onverteerbaar dat ze onder het, zwarte, regime van Mali vallen.”
Zijn die Toearegs echt allemaal zo slecht?
“Nee, natuurlijk niet. ‘Gewone’ Toearegs, zoals degenen die hebben moeten vluchten voor de gevechten in het noorden, keren zich van hun opstandige stamgenoten af. Ze vinden dat hun eigen leiders volstrekt onbetrouwbaar zijn en er alleen maar op uit zijn om hun macht te vergroten en zo veel mogelijk hun zakken te vullen. Ibrahim is zo’n vluchteling. In mijn boek zegt hij over zijn eigen volk: het is altijd wat met ons, ik schaam me dat ik een Toeareg ben.”
Ik schaam me dat ik
een Toeareg ben
Terug naar Timboektoe is de titel van je boek. Is Timboektoe veranderd?
“De stad is lang een enorme trekpleister geweest. Oprah Winfrey ging er op vakantie, Bono trad er op, er waren muziekfestivals. Dat is allemaal verdwenen. Sinds de Malinese regering weer de macht in handen heeft, zijn vrijwel alle blanke Toearegs uit Timboektoe, dat ze altijd als hun hoofdstad hebben beschouwd, verjaagd. De zwarten mochten blijven, want die zijn qua ras gelijk aan de Malinezen. Die laatsten hadden het helemaal gehad met de blanke Toearegs. Ze zeggen: ‘Het is sinds 1960 al de vierde keer dat ze in opstand zijn gekomen. Wij zijn een democratie en als Toearegs problemen hebben moeten ze die op een normale manier oplossen, door een politieke partij op te richten, en niet met wapens. Ze moeten maar ophoepelen, terug de woestijn in.’”
Terug naar Timboektoe van Gerbert van der Aa verschijnt op 15 oktober bij Atlas Contact. € 17,99
