Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie African Spirits (Angela Davis), 2008 en uit de serie Black Pope, 2017
Interview
Topfotograaf Samuel Fosso: ‘Ik ben overal bekend, en overal een vreemde’
Een van Afrika’s belangrijkste fotografen portretteert zichzelf als Malcolm X, Mao Zedong of Angela Davis. Óf bijvoorbeeld als traditionele Afrikaanse genezer. Zelden zien we Samuel Fosso (60) als zichzelf. ‘Ik wil mensen aan de geschiedenis herinneren.’
Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Op straat zou je zo langs hem lopen; bij voorkeur gekleed in zwart of grijs lijkt Samuel Fosso (60) weinig op de kleurrijke zelfportretten waarmee hij wereldberoemd werd. Foto’s waarop de in Kameroen geboren fotograaf poseert als chique bourgeois vrouw, als Angela Davis, Malcolm X of Afrikaanse chief hangen in musea van Bamako tot New York. Maar vergis je niet, waarschuwt hij: “Ik maakte die foto’s van mezelf, maar ik sta niet op de foto’s.”
Tekst gaat verder na de foto.
Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie African Spirits (Malcolm X), 2008.Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Voorbestemd
Fosso is nooit lang op één plek. Ten tijde van dit interview reisde hij van Nigeria via de Centraal-Afrikaanse Republiek naar Frankrijk, en tussendoor even naar Oostenrijk. In een urenlange WhatsApp-videocall spreekt Fosso over zijn grootouders, de beginjaren als fotograaf en zijn visie op zijn werk.
Als kind van Nigeriaanse ouders wordt Samuel Fosso in 1962 geboren in de stad Kumba in Kameroen. Omdat kleine Samuel een gedeeltelijke verlamming heeft, brengt zijn moeder hem naar haar ouders, in een dorp in het zuidoosten van Nigeria. Ze zijn Igbo, een van de grote etnische groepen in Nigeria, en Fosso’s grootvader is traditioneel genezer. “Mijn moeder hoopte dat hij mij kon helpen”, zegt de fotograaf.
Grootvader weet de verlamming inderdaad te genezen, met traditionele medicijnen en doorzettingsvermogen – hij zet hem af en toe op het dak van het huis en daagt hem uit er zelf weer af te komen. Sindsdien beschouwt hij zijn opa en oma als zijn ouders. Samuel was de eerste kleinzoon en voorbestemd zijn grootvader als genezer op te volgen.
“
Ik wil Afrikaanse bezoekers doordringen van de waarde van onze tradities
Dat zou zijn gebeurd als niet in 1967 de Biafra-oorlog was uitgebroken. De familie slaat op de vlucht voor deze burgeroorlog, waarin de Igbo tevergeefs strijden voor onafhankelijkheid. Als ze in 1970 terugkeren naar hun dorp is opa verzwakt. “Een jaar later overleed hij, zonder zijn kennis aan mij te hebben overgedragen, of me te hebben ingewijd in de traditie.”
Jaren later, in 2003, maakt Fosso de serie De droom van mijn grootvader. In de studioportretten poseert de kunstenaar onder meer tegen een kobaltblauwe achtergrond als Igbo-chief, met geruite paan (lap stof) om zijn middel en een koraalketting om. “Maar de serie is meer dan een eerbetoon”, benadrukt Fosso. “Ik wil ook Afrikaanse bezoekers doordringen van de waarde van onze tradities. Die zijn velen vergeten sinds de kolonisatie.”
Tekst gaat verder na de foto.
Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie Le rêve de mon grand-père, 2003Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Androgyn
Na opa’s overlijden komt Fosso onder de hoede van een oom in Bangui, de hoofdstad van de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR), een land ten oosten van Nigeria. Hij spreekt geen Frans en kent er niemand. Om geld te verdienen gaat hij in de leer als fotografie-assistent en op dertienjarige leeftijd begint hij zijn eigen fotostudio. Aanvankelijk is dat niet meer dan een hok waarin hij ook slaapt, met een beschilderde muur als fotoachtergrond. Als er op een rolletje wat film overblijft, maakt hij kiekjes van zichzelf om zijn oma in Nigeria te laten weten dat het hem goed gaat. “Daar werd ik een eenling”, zegt hij. ‘Ik hou ervan alleen te zijn, het geeft me de tijd om na te denken. Nog altijd heb ik geen vrienden, enkel kennissen.”
In Bangui begint Fosso te experimenteren met zelfportretten. Die vroege zwart-witfoto’s uit de jaren 70, in wijde pantalon en strak overhemd, ogen androgyn. Ze stellen vragen over seksuele identiteit, mannelijkheid en vrouwelijkheid in een tijd waarin het denken over gender en rolpatronen niet mainstream is. ‘In zijn portretten is man-zijn geen eenduidige staat, maar een die openstaat voor voortdurende herziening’, schrijft de Italiaanse Vogue later.
Tekst gaat verder na de foto.
Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie 70s Lifestyle, 1974-1978Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Taboes
Op schijnbaar achteloze wijze snijdt Fosso tijdens zijn carrière taboes aan: hij kruipt in de huid van een Afro-Amerikaanse vrouw op stilettohakken, maar is ook helemaal naakt in de serie Herinnering aan een vriend. Is het omdat hij zijn hele leven een buitenstaander was? “Misschien”, antwoordt hij. “Maar die eerste jaren liep ik niet met mijn zelfportretten te koop. Ik toonde die foto’s alleen in kleine kring en verdiende mijn geld met traditionele studioportretten. We leefden immers niet in een democratie.”
Tekst gaat verder na de foto.
Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie Tati. La femme Américaine libérée des années 70, 1997.Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Tot begin jaren 90 werkt Fosso in relatief isolement, in de Centraal-Afrikaanse Republiek. Maar als een Franse fotograaf op doorreis in Bangui op zoek is naar werk voor de eerste editie van een Afrikaans fotofestival neemt iemand hem mee naar Fosso. Zo belandt zijn werk in 1994 op Rencontres africaines de la photographie in Bamako, Mali. Fosso is dan 32 en wint meteen de eerste prijs op het festival. Een jaar later wint hij de Franse Afrique en Création-onderscheiding en in 2001 ontvangt hij de prestigieuze Nederlandse Prins Claus Prijs, voor mensen die ‘met hun culturele activiteiten de ontwikkeling in hun land bevorderen’. The Guardian noemt Fosso in 2014 een van Afrika’s belangrijkste fotografen.
Ondanks zijn succes blijven oorlog en geweld de fotograaf achtervolgen. In 2000 ligt hij thuis in Bangui in bed als hij hoort hoe overvallers zijn buurman doodschieten. Dat trauma brengt hij in beeld in Herinnering aan een vriend. “Het was heet en ik lag naakt te luisteren naar de geweerschoten. Ik kon niets uitrichten, want dan hadden ze mij ook vermoord. Ik kon alleen die geschiedenis tonen in beeld.” De beelden tonen zijn verwrongen glanzende lijf op bed, klauwend naar de slaapkamerdeur en zich tevergeefs verstoppend in een kartonnen doos.
Tekst gaat verder na de foto.
Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie Tati. Le Golfeur, 1997Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Eind 2012 breekt in de CAR een burgeroorlog uit die nog altijd woedt. Fosso’s gezin – hij trouwde in 2001 met een Centraal-Afrikaanse en kreeg vier zoons – verhuist naar Nigeria. Fosso verdeelt sindsdien zijn tijd tussen Nigeria, de Centraal-Afrikaanse Republiek en Frankrijk, waar het reizen voor zijn werk het makkelijkst is. “Ik ben hier in Parijs niet vrijwillig”, verklaart hij, en zelfs door onze onlineverbinding is zijn permanente ontheemding voelbaar.
Depressie
De fotograaf is in Parijs als hij in 2014 hoort dat zijn huis en fotostudio in Bangui zijn geplunderd en in brand gestoken. Het grootste deel van dertig jaar aan studiofoto’s, veelal portretfoto’s van klanten, gaat voorgoed verloren. “De meeste artistieke foto’s waren gelukkig al opgeslagen in New York”, zegt hij. Maar het verlies raakt hem diep. Fosso belandt in een depressie en heeft suïcidale gedachten. “Een zwarte periode, ik voelde helemaal niets meer. Nog altijd ben ik in therapie en aan de antidepressiva”, zegt hij.
Portretfoto van een onbekende familie uit het archief van Studio Photo National, Fosso’s fotostudio in Bangui in de Centraal-Afrikaanse Republiek.Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Met de openheid over zijn depressie schopt hij weer bijna terloops een taboe omver. Psychische problemen zijn in veel Afrikaanse landen moeilijk bespreekbaar en voor menig Nigeriaan is een psychologenbezoek uit den boze. Hoe kan hij zich aan die vooroordelen onttrekken? Hij grinnikt: “Misschien omdat de meeste mensen denken dat kunstenaars krankzinnig zijn. Ik heb ze allemaal op een rijtje hoor. En ik loop niet met mijn depressie te koop. Maar ik heb het nooit verborgen.”
Ook die ervaringen vertalen zich in nieuwe creaties. “Mijn depressie verwerkte ik in SIXSIXSIX: het duivelsgetal.” In die fotoserie uit 2016 lijkt Fosso het meest op zichzelf: zijn gelaat zonder opsmuk in steeds een andere uitdrukking. “Het zijn foto’s van een lichaam dat noch lacht, noch huilt.” Het zijn de persoonlijkste foto’s uit zijn oeuvre.
De chief
Op een van Fosso’s bekendste zelfportretten uit 1997 is hij echter zo goed als onherkenbaar, met een carnavaleske witte bril, een bontmuts en in traditionele dracht. De chief (die Afrika aan de kolonisator verkocht) verwijst naar de rol die traditionele Afrikaanse leiders speelden tijdens de kolonisatie. Het portret toont Fosso op een troon, gehuld in luipaardvel en behangen met gouden kettingen. Aan zijn voeten staan een handtas en een paar instappers van rood leer. “Die vertegenwoordigen de presentjes waarmee westerlingen de chiefs omkochten. Onze chiefs hebben Afrika verraden.” Sommige chiefs vertegenwoordigden het koloniale gezag in hun gemeenschap of namen deel aan de slavenhandel. “Het waren Afrikanen die de Europeanen de weg door het oerwoud toonden. Die gedeelde verantwoordelijkheid wil ik bespreekbaar maken.”
Tekst gaat verder na de foto.
Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie Tati. Le Chef (celui qui a vendu l’Afrique aux colons), 1997.Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Maar de fotograaf doelt niet alleen op de voorbije geschiedenis. “Afrikaanse leiders worden nog altijd rijk, terwijl gewone mensen lijden.” Hij doelt bijvoorbeeld op de contracten met buitenlandse bedrijven om grondstoffen te delven waarvan de bevolking nooit een cent terugziet. Poserend als de Chinese communistische leider Mao Zedong publiceert Fosso in 2013 de serie De keizer van Afrika, over zijn zorgen over de economische rol van China op het Afrikaanse continent. “Ze kopen onze aarde, maar hoe zullen ze die achterlaten? Zullen de bomen over vijftig jaar nog groeien?”
Ongrijpbaar
Ondanks de politieke strekking van een deel van zijn werk heeft Fosso nooit last gehad van censuur. “Misschien interesseert het politici niet wat een kunstenaar uitvreet”, oppert hij met een grijns. “Ik ben geen bedreiging, ik eis geen macht. Ik wil mensen enkel aan de geschiedenis herinneren.”
Tekst gaat verder na de foto.
Samuel Fosso, Autoportrait. Uit de serie 70s Lifestyle, 1974-1978.Beeld:Samuel Fosso, met dank aan Jean Marc Patras/Paris
Het tekent ook de universele waarde van zijn oeuvre. Geboren in Kameroen, opgegroeid in Nigeria, groot geworden in de Centraal-Afrikaanse Republiek en nu deels wonend in Frankrijk is Fosso de verpersoonlijking van het panafrikanisme (een wereldwijde beweging met als doel de solidariteit en samenwerking tussen alle mensen met Afrikaanse roots). Zijn oeuvre lijkt grenzeloos, en dat maakt hem zo moeilijk te vangen. Die ongrijpbaarheid omschrijft hij zelf het beste. “Ik ben overal bekend, en toch overal een vreemde.”
Het liefst is hij in de village. In Nigeria staat dat woord voor meer dan een dorp. Het is de geboortegrond van je voorouders, waar de hele familie elkaar minstens een keer per jaar treft. De plek die de uitgewaaierde Nigeriaanse diaspora bindt aan hun moederland. Voor Samuel Fosso is dat het dorpje in Zuidoost-Nigeria waar hij opgroeide bij zijn grootouders die hem leerden van zichzelf te houden. Fosso’s ogen lichten op als hij over zijn village praat. Maar de internationaal gevierde fotograaf gaat ook altijd weer op reis. “Ik ben overal en nergens thuis”, zegt hij. “Daar waar ik me toevallig bevind als de avond valt, daar slaap ik. Ik ben als een vogel: comme un oiseau.”
Een langere versie van dit interview verscheen in november 2022 in OneWorld Magazine.
Deze site maakt gebruik van cookies om u een optimale bezoekerservaring te bieden en onze site te verbeteren. AccepterenInstellingen
Cookiebeleid
Overzicht cookies op oneworld.nl
We verzamelen via cookies gegevens met het doel de technische werking van de website en uw gebruiksgemak te garanderen. De cookies (kleine tekstbestanden die bij het eerste bezoek aan deze website worden opgeslagen op uw computer, tablet of smartphone) zorgen ervoor dat de website naar behoren werkt en onthouden bijvoorbeeld uw voorkeursinstellingen. Ook kunnen wij hiermee onze website optimaliseren.
Hiervoor gebruiken wij cookies van Google Analytics, dat het sitegebruik geanonimiseerd registreert en hiervan gegevens opslaat. Met deze gegevens maken wij bezoekstatistieken, op basis waarvan we verbeteringen doorvoeren op onze website. Google Analytics verschaft deze geanonimiseerde data aan derden indien wettelijk verplicht, of als deze derden de data namens Google Analytics verwerken. Door gebruik te maken van deze website geeft u toestemming voor deze anonieme gegevensverwerking door Google Analytics.
Daarnaast gebruiken we functionele cookies van WordPress en WooCommerce. De cookies van WordPress zorgen ervoor dat de website beter kan worden gebruikt door bezoekers. Deze cookies zorgen er bijvoorbeeld voor dat u kunt zien of u bent ingelogd, ze houden ook bij welke individuele voorkeuren u hebt gekozen op uw profielpagina. De cookies van WooCommerce zijn van onze betaalde diensten (Vriendenabonnement, Vacaturebank, Partnernetwerk, Online agenda) en zorgen ervoor dat producten worden onthouden tijdens het aankoopproces. Elke aankoopsessie bij WooCommerce bevat een unieke code voor elke klant, zodat er kan worden achterhaald waar de productgegevens voor elke klant te vinden zijn.
Via deze cookiebalk krijgt u de mogelijkheid om de cookies te accepteren of de instellingen aan te passen. Onder 'Overige cookies' kunt u diverse cookies van externe diensten (zoals youtube, facebook, vimeo) uitzetten.
Een opt-out van Google Analytics op deze website kan via deze link.
Mocht u hierover vragen hebben, kunt u mailen naar: lezers@oneworld.nl
Op deze site gebruiken we functionele cookies van WordPress en WooCommerce. De cookies van WordPress zorgen ervoor dat de website beter kan worden gebruikt door bezoekers. Deze cookies zorgen er bijvoorbeeld voor dat u kunt zien of u bent ingelogd, ze houden ook bij welke individuele voorkeuren u hebt gekozen op uw profielpagina. De cookies van WooCommerce zijn van onze betaalde diensten (Vriendenabonnement, Vacaturebank, Partnernetwerk, Online agenda) en zorgen ervoor dat producten worden onthouden tijdens het aankoopproces. Elke aankoopsessie bij WooCommerce bevat een unieke code voor elke klant, zodat er kan worden achterhaald waar de productgegevens voor elke klant te vinden zijn. Deze cookies kunt u niet uitzetten.
In onze artikelen gebruiken wij content van diverse externe diensten. Het is mogelijk om de volgende cookies uit te schakelen. Hiermee wordt deze content niet langer getoond.
Naam cookie
Soort content
youtube_embed
Youtube player embed
vimeo_embed
Vimeo player embed
google_maps
Google maps embed
twitter_widget
Twitter social widget
soundcloud_embed
Soundcloud player embed
instagram_embed
Instagram embed
Daarnaast gebruiken we Google reCaptcha om de website te beschermen tegen bots. Ook dit kan hier uitgezet worden, maar formulieren die hiervan gebruik maken kunnen dan niet ingediend worden
