Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Muhammad (28, ziet zijn achternaam liever niet gepubliceerd) kon niet terug naar Egypte waar hij door zijn bijdrage aan de revolutie groot gevaar liep opgepakt te worden door het leger. Daarom vroeg hij bijna vier jaar geleden asiel aan in Nederland. Dat werd niet toegekend. Zonder verblijfsvergunning moest hij zien te overleven. Aanvankelijk had hij nog wat geld over van zijn baan in Egypte. Hij was goed opgeleid en had drie jaar werkervaring bij een bedrijf in de hoofdstad van zijn land. “Dat zouden er nu zes kunnen zijn, als ik mijn werk hier had kunnen voortzetten.” Maar als ongedocumenteerde kon hij niet solliciteren bij een bedrijf, noch zijn diploma gebruiken. Hij moest toch geld verdienen en stond weer onderaan de carrièreladder, met weinig uitzicht om omhoog te kunnen klimmen.
Zwart werk
Als ongedocumenteerde – iemand zonder verblijfsvergunning – mag je in Nederland niet legaal werken. Om aan geld te komen, moeten ongedocumenteerden dus buiten de wet werken en buiten de registraties uitbetaald worden. Bij dit zwarte werk wordt geen arbeidscontract opgesteld of ondertekend, wordt geen belasting betaald en bouwt de werknemer geen sociale premies op. De rechten van de werknemer worden niet gecontroleerd waardoor de werknemer extra kwetsbaar is.
Uit onderzoek van het CBS blijkt dat 10 procent van alle Nederlanders zwart werkt. Veel van hen hebben een legale baan, maar doen daarnaast betaalde nevenactiviteiten waarover zij geen belasting betalen, wat dus vaak voor zowel werknemer als werkgever voordeliger is. In tegenstelling tot deze groep zwartwerkers zitten de meeste ongedocumenteerden doorgaans in zo’n financieel of legaal kwetsbare positie dat hun bestaan (grotendeels) van dit werk afhangt. Dat maakt hen extra kwetsbaar voor uitbuiting.
Ongedocumenteerden verrichten in verschillende sectoren hun werk: informeel bij particulieren zoals schoonmaken, klussen, in de tuin werken, in de horeca, in supermarktjes en op markten.
De kwetsbaarheden zijn groot en divers, zoals niet- of onderbetaling, geen doorbetaling bij ziekte of arbeidsongevallen, geen geld voor de dokter, geweld en discriminatie en mentale en fysieke gezondheidsproblemen.
Geen keuze
“
Tien tot twaalf uur per dag verkopen en schoonmaken. Daarmee verdiende hij 40 euro per dag
In Nederland woonden omstreeks 2013 naar grove schatting ten minste 40.000 mensen zonder verblijfsvergunning. Dit zijn uitgeprocedeerde asielzoekers of afgewezen vluchtelingen, arbeidsmigranten, mensen die zich zonder vergunning bij hun familie hebben gevoegd en mensen die via een vakantie- of studentenvisum zijn gekomen en daarna zijn gebleven. Allemaal moeten zij proberen te overleven. Het is onbekend hoeveel mensen dat via zwart werk doen.
Via kennissen vond Muhammad in het weekend werk op een markt in Amsterdam. Tien tot twaalf uur per dag verkopen en schoonmaken. Daarmee verdiende hij 40 euro per dag. Vaak had hij maar kort pauze, en moest hij opschieten met eten. In die maanden sliep Muhammad bij vrienden: dan weer twee nachten bij de een, dan weer bij de ander. “Dat was echt een moeilijke tijd, ik had veel stress en voelde me eenzaam.”
“
Ik moest blij zijn dat ik dit werk kon doen. Mijn werkgevers wisten dat maar al te goed
Muhammad: “Ik kon er niets tegenin brengen dat ik zo weinig betaald kreeg. Of als ik overuren moest maken, geen pauze mocht houden of fysiek te zwaar werk moest doen. Eigenlijk moest ik blij zijn dat ik dit werk kon doen. Mijn werkgevers wisten dat maar al te goed.”
Gelukkig vond hij even later via kennissen een betere baan, als schilder op bouwplaatsen. “De eigenaar was tevreden over me en gaf me 15 euro per uur. Eigenlijk had hij geen ‘zwarte werknemers’ in dienst maar hij vond me zo goed dat ik steeds meer ging verdienen. Dat was echt een geluk. Eindelijk kon ik doordat ik wat meer geld had dan mijn directe basisbehoeften, mijn moeder weer geld sturen en mijn zus steunen met haar opleiding.” Een half jaar geleden kreeg Muhammad onverwacht toch een asielstatus van de IND, waardoor hij nu officiële Nederlandse les kan nemen en daarna een opleiding kan volgen om zijn diploma te ‘herwaarderen’.
“Ik heb wel hulp gezocht”, vertelt Muhammad. Er zijn in Nederland een aantal organisaties die hulp bieden aan ongedocumenteerde mensen, zoals Stichting LOS. “Maar toen ik bij het loket van zo’n organisatie kwam, werd mij verteld dat ik geen hulp nodig had. Ik zorgde altijd goed voor mijn kleren en uiterlijk, dus waarschijnlijk zag ik er niet arm of zielig genoeg uit. Daarna wilde ik daar niet meer langs gaan.”
Schoonmaken in dure flats
Ook Arman (28) uit Afghanistan werkt regelmatig zwart, hoewel hij nog in het azc woont en bovendien vrijwilligerswerk doet. Maar van de 57 euro die het COA (Centraal Orgaan opvang Asielzoekers) per week geeft, houdt hij niet genoeg over om geld aan zijn familie te sturen, kleren te kopen, zijn voetbalspullen te onderhouden of met de trein vrienden te bezoeken. Arman: “Ik zou het liever niet doen, want het is niet leuk en erg zwaar werk.” Veel van zijn vrienden uit Afghanistan zijn de afgelopen maanden voor hun asielaanvraag afgewezen en verblijven nu zonder geldige papieren in Nederland.
“Bijvoorbeeld mijn vriend Salim (21). Hij vluchtte drie jaar geleden uit Afghanistan. Hij kreeg geen verblijfsstatus, maar hij loopt groot gevaar als hij zou terugkeren.” Gelukkig heeft Salim via taallessen bij vrijwilligers een kamer gevonden waar hij zonder huur te betalen mag verblijven. Maar voor eten, kleren en reizen heeft hij inkomsten nodig. Samen met vrienden zonder verblijfsvergunning werken Arman en Salim regelmatig bij een schoonmaakbedrijf dat dure flats poetst.
“
We hebben geld nodig om te wonen, eten en leven, en we hebben geld nodig om naar onze familie te sturen. Die verwachten dat en hebben dat nodig
Werken in angst
Voor een lange dag werken krijgen ze 50 euro per persoon, minus reiskosten. “Onze baas zegt dan: deze kamer moeten jullie in zoveel uur leeghalen en helemaal schoonmaken.” Arman vervolgt zuchtend: “We hebben geen keuze. Velen slapen in onderkomens zoals BBB (‘bed bad brood’)-locaties of afwisselend bij vrienden.” Bijna de hele vriendengroep heeft wel ergens onderbetaald zwart werk. Arman: “Ik ken iemand die voor 50 procent van het reguliere loon als schoonmaker op Schiphol werkt. Of mensen die verschillende baantjes per dag doen om genoeg geld te krijgen. Het punt is, we hebben geld nodig om te wonen, te eten en te leven, en we hebben allemaal geld nodig om naar onze familie te sturen. Die verwachten dat en hebben dat nodig.” Angst om gezien te worden is voor deze Afghaanse vluchtelingen aan de orde van de dag. “Een tijdje geleden viel de politie binnen bij een werkplaats met vier afgewezen Afghanen. Eén wist te ontsnappen, maar de andere drie belandden in detentie en zijn naar wat ik heb begrepen naar Afghanistan uitgezet.”
Meldpunt uitbuiting
Voor de werkgevers van Muhammad, Salim en Arman was het voordelig om hen in te huren, geen belasting te betalen en geen vaste werknemers aan te nemen. In haar onderzoek naar uitgeprocedeerde asielzoekers uit 2009 schrijft Mieke Kox van Stichting LOS dat door het steeds restrictievere illegalenbeleid ongedocumenteerde mensen ‘steeds moeilijker in hun levensonderhoud kunnen voorzien met als gevolg dat zij steeds afhankelijker worden van anderen en dus kwetsbaarder worden hoewel zij zich onder invloed van het vreemdelingentoezicht niet tegen deze kwetsbaarheid durven te verweren.’ Door de weinige rechten van afgewezen asielzoekers en hun algemene kwetsbare positie lopen zij een hoog risico uitgebuit te worden. Tegelijkertijd kunnen juist zij door hun kwetsbare legale positie extra gevaar lopen bij een melding van uitbuiting omdat zij zich dan moeten laten zien. Hoewel er steeds meer anonieme meldpunten komen om zwartwerkers aan te geven, is een anoniem meldpunt voor uitbuiting misschien ook nodig.
