Van een Euro­pese ruk naar radicaal-rechts zijn migranten de eerste slacht­offers

Peiling na peiling voorspelt: bij de volgende Europese Parlementsverkiezingen gaat radicaal-rechts1 er flink op vooruit in zetelaantal. De rechtse en conservatieve fracties ID en ECR (zie kader) zullen ongeveer 150 van de 720 zetels behalen. Tel daar de zetels van de fractieloze AfD (Duitsland) en Fidesz (Hongarije) bij op, en radicaal-rechts behaalt ongeveer 180 zetels. Ter vergelijking, de centrumrechtse Europese Volkspartij (EVP) is momenteel de grootste fractie, ook met 180 zetels.

Een radicaal-rechtse verkiezingswinst zet principes zoals gelijkheid en non-discriminatie onder druk, waarschuwde mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch al in 2017. Wat zou een Europese ruk naar rechts (kunnen) betekenen voor de mensenrechten, en hoe goed zijn die nu beschermd?

Mensenrechten en het Europees Parlement

In de Europese Unie is sinds 2000 het ‘Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie’ van kracht. Daarin staan bindende regels waar het Hof van Justitie van de Europese Unie (het hoogste rechterlijke orgaan in de EU) alle Europese wetgeving op toetst. Maar die wetten worden niet geschreven door het Europese Parlement (EP), waar in juni miljoenen Europeanen voor mogen stemmen. Dat doet de Europese Commissie, met van elke lidstaat één lid onder leiding van Commissievoorzitter Ursula von der Leyen.

Wat de Europarlementariërs wel doen is het bespreken van de wetsvoorstellen van de EC, die bijvoorbeeld gaan over migratiebeleid, handelsverdragen en humanitaire hulp. De Europarlementariërs kunnen wijzigingen aan de wetsvoorstellen aanbrengen of met resoluties hun mening kenbaar maken over wetsvoorstellen, dus ook op het gebied van mensenrechten.

“Die mensenrechten zijn een morele ondergrens in het recht, die iedereen een waardig bestaan garandeert”, zegt Jelle Klaas, mensenrechtenadvocaat en directeur van PILP, een non-profitorganisatie die sociale organisaties juridisch bijstaat. “Dan moet je denken aan het recht op menselijke waardigheid, non-discriminatie en veiligheid.” In 1948 stelden de Verenigde Naties de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM) op. Klaas: “Na de tweede wereldoorlog waren ontzettend veel mensen op de vlucht. Toen dacht men: dit nooit meer.”

De UVRM ontstond dus tijdens een ‘asielcrisis’. Toch is het juist het recht op een asielaanvraag, dat ook in het Europese Handvest is verankerd, doelwit van radicaal-rechtse fracties. In de partijprogramma’s van ECR en ID staat het verscherpen van grenscontroles, het uitzetten van meer ongedocumenteerde mensen en het sturen van meer geld naar grensbewakingsbedrijf Frontex. Frontex is betrokken bij illegale pushbacks en berucht om het door de vingers zien van rechtenschendingen van mensen op de vlucht.

Waarom deze fracties die mensenrechten zouden willen ondermijnen? Radicaal-rechtse partijen streven vaak naar ‘etnisch homogene staten’, en pleiten daarom voor het weren van ‘niet-Europese’ mensen. Vaak maken ze een hiërarchisch onderscheid tussen de ‘Inheemse’ en ‘niet-Inheemse’ bevolking van hun land of Europa, waarbij de ‘Inheemse’ bevolking meer bestaansrecht heeft. Door ‘niet-Europese’ mensen als ‘niet-Inheems’ te bestempelen, knagen radicaal-rechtse partijen aan hun mensenrechten.

Het centrum beïnvloeden

Om beleid door te voeren, moeten radicaal-rechtse fracties in het Europees Parlement net als in de Nederlandse Tweede Kamer meerderheden vinden. Voorheen hadden de sociaaldemocratische S&D en de centrumrechtse EVP daarvoor genoeg aan elkaar: ze hadden met zijn tweeën een meerderheid van 412 zetels. Maar bij de vorige Europese verkiezingen (in 2019) zakten ze naar 336 van de 720 zetels. ID en ECR daarentegen haalden 135 zetels, wat hen een belangrijkere samenwerkingspartner maakte.

“Centrumrechts ziet het electoraal succes van de radicale flanken”, zegt ook Hendrik Vos, politicoloog gespecialiseerd in Europese besluitvorming aan de Universiteit Gent. “Door mee te bewegen met extreem- en radicaal-rechts, proberen ze tegen de kiezer aan de flanken te zeggen: we luisteren naar jullie.” Vos wijst naar ‘opvang buiten de Europese Unie’, een punt van radicaal-rechts dat inmiddels door centrumfracties is overgenomen. Ook de Italiaanse ID-leider Marco Zanni stelt in een interview met Politico dat de centrumfracties ‘zijn’ migratiestandpunten hebben overgenomen.

“Centrumfracties denken dat ‘het volk’ geen migratie naar Europa wil”, zegt Vos. In werkelijkheid zijn opvattingen over migratie heel verdeeld onder het electoraat van de centrumfracties. Zo is een kwart van de EPP-stemmers positief over het toelaten van migranten, iets minder dan de helft negatief, en de rest staat er neutraal tegenover. Bij de S&D is een op de drie negatief, een kwart positief en de rest neutraal over migratie.

Invloed op de Europese Commissie

Ook op de Europese Commissie heeft radicaal-rechts invloed. In 2019 wilde de centrumrechtse Commissievoorzitter Ursula von der Leyen (EPP-fractie) de Migratiecommissaris omdopen tot ‘Commissaris ter bescherming van de Europese Waardes’. Die functie bedacht ze om radicaal-rechtse stemmen te winnen in het Parlement, die moesten instemmen met haar samenstelling van de Commissie.

Linkse fracties en mensenrechtenorganisaties kwamen tegen de commissieverandering in verzet. Zo waarschuwde Human Rights Watch dat centrumrechts een radicaal-rechts frame zou overnemen. Mensenrechtenadvocaat Klaas: “Migratie wordt als bedreiging voor Europa geframed. In plaats van mensen die vluchten voor oorlog en geweld als gewone mensen te zien, krijgen ze nu het stempel crimineel.” Uiteindelijk werd de nieuwe functie door invloed van die mensenrechtenorganisaties en linkse partijen teruggetrokken.

Maar volgens Klaas zet dit frame door in migratiebeleid. Bijvoorbeeld toen de Commissie haar begroting voor de periode 2019-2024 presenteerde. Grensbewakingsorganisatie Frontex kreeg de grootste toename in budget, van 333 miljoen euro in 2019 naar 845 miljoen in 2023. De zogenoemde ‘militarisering’ van grenzen zorgt voor een toename van geweld tegen mensen die op de vlucht zijn.

Strengere migratiepacten

Politicoloog Vos ziet dat verrechtsing van het Europese Parlement de afgelopen vijf jaar mensenrechten onder druk hebben gezet. Zo nam het Parlement onlangs een nieuw migratiepact aan. “Daarin staan mensenrechten niet centraal; de bedoeling is juist om mensen te ontmoedigen naar Europa te komen.” De centrumpartijen proberen met zulk beleid te voorkomen dat ze kiezers kwijtraken aan de uiterst rechtse flank. Een van de voorstellen is dat gezinnen met kinderen die het stempel ‘kansarm’ krijgen, omdat ze uit een land komen wat de EU als ‘veilig’ bestempelt, maximaal negen maanden worden vastgezet in detentiecentra, in afwachting van hun asielaanvraag.

“Voorheen was het belangrijk dat iemand die vlucht voor oorlog en geweld onderdak, voedsel en veiligheid kreeg”, zegt mensenrechtenadvocaat Klaas. “Nu gaat migratiebeleid over screenings onder het mom van het ‘beschermen’ van Europa.” Vos vult aan: “Deals met dubieuze regimes zoals Egypte, Tunesië of Mauritanië waren vijf jaar geleden ondenkbaar. Toen zouden centrumrechtse partijen op de rem hebben getrapt vanwege mensenrechtenschendingen, maar die partijen zijn inmiddels volop deals aan het sluiten.”

Bijvoorbeeld in 2023, toen het Europees Parlement instemde met een ‘Tunesiëdeal’: EU-investeringen in ruil voor tegenhouden van mensen die vluchten voor oorlog en geweld. Mensenrechtenorganisaties sloegen alarm, want Tunesië bracht zwarte migranten zonder voedsel of water naar de woestijn en liet ze daar achter. “Je kan je afvragen of dit beleid nog iets met menselijke waardigheid te maken heeft”, stelt Klaas.

Mensenrechtenorganisaties tegenwerken

De ngo’s die mensenrechten proberen te beschermen, worden actief door de ID-fractie tegengewerkt. De fractie probeert bijvoorbeeld regel 144 uit de procedurele regels van het Europees Parlement te schrappen. Daarin staat dat Parlementsleden een urgent debat kunnen aanvragen als mensenrechten worden geschonden. De reden? De ID-groep beschuldigde andere Parlementaire fracties van samenzweren met ngo’s om de belangen van mensrechtenorganisaties door te drukken.

Bovendien vindt de ID-groep dat mensenrechtenorganisaties aan strengere eisen moeten voldoen: als ze EU-geld willen, moet de EU eerst beoordelen of ze wel een doel nastreven waar de EU het mee eens is. Volgens Vos past dit in de trend waarbij uiterst rechts het centrum probeert te beïnvloeden. “Het verdacht maken van ngo’s zorgt ervoor dat hun informatie minder aanzien heeft, en dus niet meegenomen wordt in debatten”, zegt hij.

Wat er precies zal gebeuren na de verkiezingen van 6-9 juni, is moeilijk te voorspellen. Hoewel Commissievoorzitter Ursula von der Leyen samenwerking met de ID-fractie uitsluit, staat ze wél open voor een coalitie met de ECR-fractie. Mensenrechtenadvocaat Klaas vreest een verdere versobering van mensenrechten in het beleid. Politicoloog Vos ziet vooral stilstand op dat gebied. “Er blijven partijen in het Europees Parlement die zich inzetten vóór mensenrechten”, zegt hij. “Die zullen er een hele klus aan hebben om weerstand te bieden aan de plannen en ideeën van uiterst rechts.”