Waarom gaan racisten in Nederland zo vaak vrijuit?

‘Paniekvoetbal’, noemde NRC-commentator en rechtbankverslaggever Folkert Jensma de beslissing in de podcast NRC Vandaag. De officiële verklaring van het OM luidde dat men wilde voorkomen dat de aandacht voor Vreekamp ten koste zou gaan voor de inhoudelijke aandacht voor de zaak. Die aandacht voor Vreekamp kwam er doordat zij in dezelfde week ook van de zaak tegen rapper en theatermaker Akwasi af was gehaald.

Akwasi betuigde spijt van zijn uitspraken tijdens de grote antiracismedemonstratie op 1 juni op de Dam, waarna het OM de zaak seponeerde – met Vreekamps handtekening. Onder meer PVV-leider Geert Wilders en CDA-Kamerlid Chris van der Kamp betwistten daarop haar onafhankelijkheid. Omdat Vreekamp tot juli 2020 ook in het bestuur van het Meldpunt Discriminatie voor de regio Amsterdam zat, net als een bestuurslid van Kick Out Zwarte Piet, leek het er eerder op dat het OM Vreekamp van de zaak-Gargard had gehaald om de schijn van belangenverstrengeling te voorkomen.

Een officier die zich buiten haar werkuren met haar expertisegebied bezighoudt ‘partijdigheid’ verwijten, is vergelijkbaar met een rechter die een misbruikzaak beoordeelt, partijdigheid verwijten omdat hij of zij ook sporadisch bij de Kindertelefoon werkt. Het OM moedigt officieren van justitie zelfs aan om nevenfuncties te vervullen die in het verlengde van hun expertise liggen.

Vreekamp is (net als Velleman) expert op het gebied van discriminatie in het arrondissement Amsterdam. Daarom is het ook niet vreemd dat Vreekamp beide zaken deed: er zijn maar een paar officiers in de regio met zo’n expertisegebied.

Daar komt bij dat etniciteit of kleur ook bij andere strafbare feiten, zoals mishandeling of bedreiging, soms een rol speelt in de motieven van daders. Die feiten worden ‘commune feiten met een discriminatieaspect’ (codis-feiten) genoemd. In zaken waarin daarvan sprake is, hoeft discriminatie niet te worden bewezen, omdat het geen onderdeel is van de delictsomschrijving (dat is bijvoorbeeld ‘gewone mishandeling’). In die gevallen kan de rechter wel een hogere straf opleggen mits het OM discriminatie heeft opgevoerd als strafverzwarende omstandigheid. In dat geval kan de straf tot twee keer zo hoog zijn.

Als een gesprek tussen dader en slachtoffer al voor genoegdoening heeft gezorgd, of als de dader spijt heeft betuigd (zoals in het geval van Akwasi), dan zijn er beter passende methodes om een zaak af te doen. Als iemand al leed heeft ondervonden van zijn of haar acties of zelf berouw toont, valt het doel van leedtoevoeging in een straf (vaak deels) weg.

In dat geval ligt het meer voor de hand om niet te vervolgen (oftewel te seponeren), of een milde taakstraf of boete op te leggen. In een eerdere zaak tegen Geert Wilders, uit 2007, besloot het OM ook dat vervolging niet de juiste weg was omdat zijn uitspraken over Marokkaanse Nederlanders te zeer onderdeel werden geacht van het ‘lopende maatschappelijke debat over immigratie en integratie’.

Voor dat oordeel werd het OM overigens later wel op de vingers getikt door het Hof Amsterdam, dat in januari 2009 tot de conclusie kwam dat Wilders wél vervolgd had moeten worden. Dat gebeurde, al werd Wilders ook in tweede instantie vrijgesproken van groepsbelediging en haat zaaien.

Discriminatie leidt lang niet altijd tot aangifte en aangifte leidt lang niet altijd tot vervolging. Zowel de politie als het OM kan het discriminatieaspect over het hoofd zien en beide partijen hebben veel discretionaire bevoegdheid: zij mogen zelf een inschatting van een zaak maken, voordat die überhaupt bij een rechter terechtkomt. Soms is de politie niet overtuigd van de bewijsbaarheid en wordt met een melding niets gedaan. De politie besluit in dat geval de aangifte niet aan te nemen.

Lindeman: “Stel dat een officier een zaak op zijn of haar bureau krijgt waarbij iemand in elkaar is geslagen die homo is. Het zou kunnen dat het slachtoffer aangifte van mishandeling heeft gedaan en dat een officier denkt: ‘dit is een straight forward-zaak’. Er waren camera’s op straat, daar hebben we beelden van, het bewijs voor mishandeling kan ik rondkrijgen. Dan kan hij of zij makkelijk vergeten dat je volgens de richtlijn eigenlijk moet aangeven dat het ook om discriminatoir geweld kan gaan. Het kan ook zijn dat de officier die de zaak in eerste instantie beoordeelt, er niet op bedacht is dat er sprake zou kunnen zijn van discriminatie als strafverzwarende omstandigheid.”

“Het OM en de politie doen hun best”, benadrukt Lindeman. Zo gaan bij de politie elke twee weken ‘deskundigen’ door een database heen om er zaken met een discriminatieaspect uit te filteren, die in eerste instantie over het hoofd zijn gezien. Maar het is de vraag of dit helpt. De deskundigen zoeken op basis van zoektermen (query’s), maar niet alle zaken met een (mogelijk) discriminatieaspect komen daardoor bovendrijven, blijkt uit onderzoek.

En dan moet het discriminatieaspect nog worden geregistreerd door het OM. Als de politie een feit als ‘discriminatiefeit’ labelt, betekent het niet automatisch dat de officier die de aangifte als eerste toetst ook denkt dat er sprake is van een bewijsbaar discriminatiefeit. Die geeft een zaak misschien eerder het label ‘gewone mishandeling’. Lastig is ook dat de officieren van justitie voor het rondkrijgen van bewijs ook afhankelijk zijn van de informatie die ze van de politie ontvangen.

Agenten kunnen dezelfde informatie anders beoordelen dan een officier zou doen, bijvoorbeeld door eigen vooroordelen. Discriminatie is immers ook een probleem binnen de politie zelf, zo blijkt uit verschillende onderzoeken de afgelopen jaren.

Zo werd anti-zwartepietactivist Quinsy Gario in 2014 honderden keren bedreigd en via social media beledigd. Zijn meldingen hiervan leidden pas in 2018 tot vier veroordelingen; de veroordeelden kregen ieder een boete van 200 euro. Een reiziger die afgelopen jaar een douanebeambte op Schiphol uitschold voor ‘kankerturk’, kwam er met een boete van 120 euro van af; van de drie jongens die het trappenhuis van een appartementsgebouw met naziteksten hadden beklad, werd er maar een veroordeeld, tot een taakstraf van 40 uur. Bovendien werden veel zaken afgelopen jaar uitgesteld wegens corona, is te lezen in de discriminatie-rapportage van het OM over 2019.

“Dan vraagt die persoon de hoofdofficier van justitie in het arrondissement of hij of zij van de zaak kan worden gehaald. Of de hoofdofficier gaat zelf het gesprek met de officier in kwestie aan als hij problemen ziet. De algemene regels zijn: als je iemand kent of hebt een bepaalde relatie met een verdachte, dan moet je je verschonen. We vallen gewoon onder de rechterlijke macht, dus die regels zijn ook op ons van toepassing.”

In 2019 waren er in totaal 168.000 strafzaken, maar het aantal specifieke discriminatiezaken waarin een rechtbank uitspraak deed, bleef steken op zestig. Er moeten meer zaken voor de rechter komen, zegt Lindeman. “Zodat er veel meer uitspraken volgen die aan het volk laten zien: zo kan het niet. Maar de verantwoordelijkheid om een zaak te beginnen ligt bij het openbaar ministerie, en dat kampt – zeker sinds de bezuinigingen na de vorige financiële crisis – op alle fronten met tekorten.

“Discriminatie als strafbaar feit leeft in feite helemaal niet in Nederland”, concludeert Lindeman. “Wanneer lees je nou in de krant dat iemand wordt veroordeeld voor discriminatie? Er gaat vaker aandacht en geld naar het bestrijden van ondermijnende criminaliteit zoals drugscriminaliteit.”

In de zaak van Clarice Gargard doet de rechtbank uitspraak op 2 november. De officier van justitie eist taakstraffen van 30 tot 60 uur en geldboetes van 350 tot 500 euro. Zo wordt discriminatie vechten bijna vanzelf een principekwestie. Het gaat Gargard er dan ook niet om genadeloos te straffen, zei ze eerder al in een verklaring. ‘[A]ls ik niets had gedaan, zou het betekenen dat ik accepteer dat racisme en discriminatie nou eenmaal onderdeel van de samenleving zijn. En dat weiger ik. Ik hoop dat (…) elke Nederlander – van welke kleur dan ook – beseft dat we ons wel kunnen verbazen over slechte dingen die gebeuren in de samenleving, maar dat het uiteindelijk aan ons is om er ook echt iets tegen te doen.’

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 8 oktober 2020.