Waarom je burgerrechten­activist Steve Biko (1946-1977) moet kennen

Volgens Nelson Mandela was hij ‘de vonk die een veldbrand begon in Zuid-Afrika’. Goede vriend Donald Woods herinnert zich dat Steve (Stephen Bantu) Biko iedereen aan zijn kant wist te krijgen met zijn intelligentie en grote woordenschat. Deze maandag zou Biko 77 jaar zijn geworden, maar in 1977 verloor hij zijn leven voor de vrijheidsstrijd van Zuid-Afrika, waar hij zijn stempel op drukte. Wat zou iedereen over hem moeten weten?

Van school gestuurd

Steve Biko werd geboren op 18 december in 1946 in Zuid-Afrika. Hij groeide op in een arme buurt net buiten Koning Willemstad in de provincie Oost-Kaap, onder het racistische apartheidsregime in Zuid-Afrika. In het hele land was er sprake van strenge segregatie van witte en zwarte mensen. Zo mochten mensen van kleur niet stemmen, moesten ze in aparte wijken wonen en waren goed betalende banen gereserveerd voor witte mensen.

Biko’s jeugd was zeer armoedig. Toch vond zijn politieke ontwaking pas plaats toen zijn oudere broer Khaya werd gearresteerd voor zijn lidmaatschap bij de PAC (Pan Africanist Congress), een organisatie die zich tegen de apartheid verzette. Khaya werd ervan verdacht bij een gewapende vleugel van de partij te horen en kreeg een gevangenisstraf. Steve en Khaya gingen naar dezelfde kostschool, maar vanwege zijn broers arrestatie werd Steve van school gestuurd. Het eind van zijn schoolcarrière was dat echter niet.

Dankzij zijn intelligentie en hoge cijfers kon Biko medicijnen studeren aan de Universiteit van Natal. Daar begon ook zijn activisme vorm te krijgen. Al in zijn eerste jaar werd hij gekozen voor de studentenraad en werd hij lid van de National Union of South African Students (NUSAS), een studentenorganisatie die zich inzette tegen apartheid en vele sociale en politieke activiteiten organiseerde.

Hier werd Biko geconfronteerd met het feit dat witte mensen binnen de anti-apartheidsbeweging erg dominant waren, ook in de NUSAS. Er werden feesten georganiseerd op locaties waar zwarte studenten niet naar binnen mochten en bij een congres van de NUSAS waren er geen slaapplekken geregeld voor studenten van kleur.

Na meerdere ruzies met de leiding van de vereniging richtte Biko samen met andere zwarte studenten in 1969 de South African Students’ Organisation (SASO) op. Bij de SASO was wel ruimte voor studenten van kleur. Zij werden in het hele land samengebracht via sport, culturele activiteiten en debatten. Het was ook hier dat Biko voor het eerst bezig ging met de ideologie waar hij om bekend zou komen te staan: ‘Black Consciousness’.

‘Black is Beautiful’

Steve Biko besteedde zoveel tijd aan zijn werk binnen de SASO dat hij zijn studie niet af kon maken. Bij de Black People’s Convention (BCP) zette hij zijn activisme voort. Biko richtte zich veelal op community building. Zo begon hij een onderwijsfonds voor jongeren van kleur, creëerde banen voor vrouwen en regelde financiële ondersteuning voor de familie van politieke gevangenen.

‘Black Consciousness’ oftewel zwart bewustzijn stond centraal in Biko’s activisme. Black Consciousness was een besef dat de psychologische en culturele schade die slavernij, kolonialisme en racisme aanrichtten moest worden hersteld. Het apartheidsregime had een gevoel van minderwaardigheid gecreëerd bij zwarte mensen, dacht Biko. Dat wilde hij bestrijden door het promoten van de eigen cultuur van zwarte Zuid-Afrikanen en het versterken van de gemeenschapszin. Hierbij wilde hij altijd alle Zuid-Afrikanen van kleur betrekken: het benadrukken van onderling onderscheid vond hij contraproductief.

Biko noemde zichzelf een ‘Afrikaanse socialist’: hij geloofde dat de afschaffing van apartheid niet zou leiden tot echte sociale rechtvaardigheid als die niet gepaard ging met een eerlijkere verdeling van welvaart. Zijn doel was een gelijkwaardige samenleving waar alle verschillende culturen de ruimte kregen, iedereen bestaanszekerheid had, maar waar ook ruimte was voor individuele vrijheden. Hij bracht verschillende anti-apartheidorganisaties samen. Zijn boodschap was simpel en duidelijk: ‘Black is Beautiful’.

De Black Consciousness-ideologie en de latere Black Consciousness Movement (BCM) was enorm zichtbaar: in het onderwijs, de media en met steeds grotere bijeenkomsten ook op straat. BCM vulde een gat op dat was achtergelaten nadat andere politieke organisaties waren verbannen en werden daarom het doelwit van onderdrukking en geweld vanuit de overheid. Na een aantal jaar werd de leiding van de BCM uit het publieke leven verbannen en moest Biko zijn werk voorzetten vanuit de achtergrond.

Arrestatie en overlijden

In een poging hem de mond te snoeren, legde de Zuid-Afrikaanse overheid Biko in 1973 huisarrest op, een straf die het apartheidsregime zo’n 1600 mensen oplegde in een poging verzet te smoren. Biko mocht de gemeente van Koning Willemstad niet uit, mocht niet in het openbaar spreken en mocht geen lid zijn van politieke organisaties. Media mochten hem niet citeren. In de jaren die volgden werd hij bedreigd, geïntimideerd en meerdere keren opgepakt vanwege zijn betrokkenheid bij de BCM.

Op 17 Augustus 1977 werd hij onderweg aangehouden door de politie toen hij probeerde af te spreken met de leider van de Unity Movement in Kaapstad. In de gevangenis werd hij urenlang ondervraagd, mishandeld en aan een muur vastgeketend. Hoewel de politie en verschillende artsen ontkenden dat Biko er slecht aan toe zou zijn, werd hij na een paar weken toch naar een ziekenhuis gebracht. Biko werd bijna 1200 kilometer naakt en geboeid vervoerd in de achterbak van een Land Rover in de hete zon. Een dag later overleed hij alleen op de vloer van een cel aan de gevolgen van hoofdwonden.

Biko veranderde al gauw in een martelaar van de anti-apartheidsstrijd. In meerdere steden in de wereld vonden demonstraties plaats en in Zuid-Afrika kwamen ondanks gewelddadige politieoptredens ongeveer 20.000 mensen naar zijn begrafenis. In de periode na zijn dood ontkende het apartheidsregime dat Biko was overleden door het toedoen van de politieagenten en na Biko’s dood zijn nog vele andere leiders van de SASO opgesloten, vermoord of verbannen. Pas na het afschaffen van apartheid kwamen vijf agenten naar voren die schuld bekenden, maar zij zijn nooit vervolgd vanwege een tekort aan bewijs.

De ideeën van de vader van de Black Consciousness Movement blijven tot op de dag van vandaag relevant. Vanaf zijn studententijd tot aan zijn dood streed Biko voor de emancipatie van zwarte Zuid-Afrikanen en Zuid-Afrikanen van kleur. Nu wordt zijn leven geëerd op verschillende plekken in de wereld, zo ook in Amsterdam waar het Steve Bikoplein naar hem vernoemd is.

Dit portret verscheen eerder op OneWorld.nl op 18 december 2022.